طب کهن و اصطلاحات طب و پزشکی

نُجُوم‏

– (نجومى) يعنى ستارگاه جمع نجم و اطلاق بر فن يا علم نجوم شود كه شناخت ستارگان و تأثير آنها باشد در جهان خاكى، اين فن سابقه تاريخى و طولانى دارد كه اشارة بيان ميداريم:

چنين فرض كرده‏اند كه فلك محيط يا فلك الافلاك يا فلك اطلس در 24 ساعت يك دور بدور خود ميگردد كه نسبت بافق هر كس چنين نموده ميشود يا چنين فرض شده است آفتاب در 24 ساعت يك دور در مدار 360 درجه خود ميگردد. كه قهر از مشرق طلوع كرده و به نقطه غروب ميكند كه ما آن را نسبت بافق خود مغرب ميناميم و باندازه مقدارى كه در افق ما نمودار است با كمى كم و زيادتر ناپيداست آن مدت ناپيدائى را چنين تعبير كرده‏اند كه در نيم دايره تحت الارض بحركت و سير خود ادامه ميدهد چنانكه مدت نمودارى را سير و حركت در فوق الارض ميدانند.

مدار حركت آفتاب يا محيط فلك آفتاب يا فلك الافلاك و يا فلك ثوابت و يا هر فلك كلى ديگرى از اين افلاك كلى را به دوازده بخش تقسيم كرده‏اند علت اين تقسيم اين است كه سال دوازده ماه است و در حركت انتقالى كل افلاك در هر سال يك دور بدور خود حركت كرده كه فصول چهارگانه را بوجود مى‏آورند و البته مورد نظر ما در اين تقسيم بندى فصول نيست و بروج است و بويژه رده بندى ستارگان و بنا بر اين از لحاظ خواص و حالات نجومى بايد اين دوازده بخش را در فلك ثوابت مد نظر بداريم.

و ديگر آنچه اكنون مد نظر ماست بيان حركت آفتاب در مدار خود و يا حركت‏

منظومه شمسى هم نيست و صرفا بيان كلياتى است مربوط باحكام نجومى در حد لغت و اصطلاح.

بهر حال براى هر يك از اين دوازده بخش نامى برگزيده‏اند در زبانهاى تازى و فارسى و هر زبانى ديگر.

اين نامها حد اقل در تازى نمودار اشكال و صور ستارگان است و نحوه قرار گرفتن مدارى هر يك از اين قسمت‏ها.

نامهاى اين دوازده بخش عبارت‏اند از حمل، ثور، جوزاء، سرطان، اسد، سنبله ميزان، عقرب، قوس، جدى دلو و حوت.

بطورى كه ملاحظه ميشود اين كلمات هر يك نمودار حيوان و يا شيئى ديگرى است.

اين نامها را مناسب با صورت فرضى كه از مدار هر 30 درجه فلك ثوابت و تعدادى از كواكب كه در آن مدار و حوالى آن قرار دارند انتخاب كرده‏ اند و البته خارج از اين مدارها نيز براى كواكب مرصوده صورتهاى ديگر قائل شده‏اند كه تحت عنوان صور كواكب ضبط و ثبت شده است و ما در اين فرهنگ هر صورتى را تحت نام خود آن ذكر كرده‏ايم.

بهر حال بحث ما در اينجا از هيئت عالم و يا تقويم نيست و صرفا در حد شرح لغت و اصطلاح كمى زيادتر در باب نجوم و اساس آن توضيح ميدهيم.

اهل احكام نجوم به عنوان مقدمه تأثيرات نجومى و چگونگى آن مسائلى را بطور درهم مورد بحث قرار داده‏اند:

1- تقسيم زمان بر حسب فصول چهارگانه سال. 2- تقسيم جهات بر حسب وضع طبيعى به شرق، غرب، شمال و جنوب.

3- اركان مواد عالم يعنى آب. خاك.

هوا و آتش.

4- طبايع چهارگانه يعنى حرارت، برودت، رطوبت و يبوست.

5- اخلاط اربعه: صفراء، سوداء، بلغم و دم.

6- رياح چهارگانه صبا، دبور، جريبا و تيما (بترتيب باد شرقى. غربى، شمالى و جنوبى).

7- شش برج را شمالى ميدانند و شش برج را جنوبى، بروج شمالى از حمل است تا سنبله و جنوبى از ميزان است تا حوت. هنگامى كه آفتاب در بروج شمالى سير كند شب كوتاهتر است و در بروج جنوبى معكوس است. و علاوه گفته ‏اند كه شش برج مستقيم الطلوعند و شش برج معوّج الطلوعند، شش برج مذكراند و شش ديگر مؤنث، شش برج نهارى‏ اند و شش برج ليلى، شش برج صاعداند و شش برج هابط، شش برج در حيز آفتاب و شش برج در حيز ماهتاب.

8- تقسيم ديگر از لحاظ خواص گفته‏اند- سه برج مثلث نارى‏اند و حار و يابس و آنها حمل. اسد و قوس ‏اند و سه برج مثلث ترابى بارد و يابس‏اند و آنها ثور، سنبله و جدى‏اند، و سه برج مثلث هوائى حار و رطب‏اند و آنها جوزاء، ميزان و دلواند و سه برج مثلث مائى و رطب‏اند و آنها سرطان، عقرب و حوت است.

9- تقسيم ديگر از جهت ديگر. چهار

برج منقلب الزمان‏ اند كه حمل و ميزان و سرطان و جدى است و چهار برج ثابت الزمان كه ثور، اسد، عقرب و دلو است و چهار ديگر ذو جسدين‏اند كه جوزاء، سنبله، قوس و حوت باشد.

10- بروج دوازده‏گانه را بيوت هم نامند و سيارات را بين آنها تقسيم كرده‏اند و مثلا گويند اسد را بيت آفتاب است و سرطان بيت قمر، جوزاء و سنبله بيت عطارد است و ثور و ميزان بيت زهره است، حمل و عقرب بيت مريخ است، قوس و حوت بيت مشترى است جدى و دلو بيت زحل است.

11- هر يك از سيارات خمسه يعنى بجز ماه و آفتاب يك بيت و يا دو بيت از حيز آفتاب دارند و يك يا دو از حيز ماهتاب (زيرا ماه هم در هر 28 يا سى روز مدارى را طى ميكند) و وبال هر كوكبى هنگامى است كه بيت او مقابله يابد و بالاخره اوج و حضيض، صعود و هبوط كواكب را نسبت بمدار خود آن بيت ميدانند.

12- هر برجى را سه قسمت كرده‏اند و هر ثلثى را ده درجه كه وجه ناميده و آن را منسوب بيك كوكب كرده‏اند و مثلا گويند رب اين ثلث يا درجه ‏ها فلان كوكب است.

ثلث اول برج حمل وجه مريخ، ثلث دوم آن وجه شمس، ثلث سوم آن وجه زهرة، ثلث اول ثور وجه عطارد، ثلث دوم آن وجه ماه ثلث سوم آن وجه زحل است و همين طور بقيه بروج.

13- سيارات هفتگانه از لحاظ روشنائى و درخشندگى و مقدار آن تقسيم شده‏اند به نيران. ماه و آفتاب، سعدان مشترى و زهره نحسان زحل و مريخ (و عطارد ممزوج است از سعد و نحس) 14- طبايع سيارات را با توجه به طبايع اربعه مشخص كنند و بهر يك از آنها طبيعتى را منسوب گردانند و مثلا گويند طبيعت آفتاب. حار است و مذكر است و نارى است و سعد است، زحل بارد، يا بس مذكر و نهارى است و همين طور تا آخر.

15- ساعت شبانه‏ روز هفته را بين سيارات تقسيم كرده ‏اند و آن كوكب را رب آن ساعت ناميده‏اند و مثلا ساعت اول روز يكشنبه و ساعت اول شب پنج شنبه را ويژه آفتاب دانند و ساعت اول روز دوشنبه و شب جمعه را مخصوص ماه دانند و بدين ترتيب.

16- هر يك از سيارات رب پاره از سالها و ماه‏ها و ساعات است.

17- هر يك از فصول چهارگانه را خواصى است كه اين يك امر طبيعى است و غير قابل انكار اين خواص طبيعى را محصول سيارات و ستارگان ميدانند كه موجب و سبب اين فصولند و اين امر تا حدودى جنبه‏هاى علمى دارد.

19- هر يك از سيارات مدارى دارند كه در آن مدار در حركت‏اند و حركات آنان بر يك جهت و يك‏نواخت نمى‏باشد و علاوه بر اين حركات روزانه و جزئى حركات ديگرى دارند طويل المدة مثلا زحل بروج دوازده‏گانه را تقريبا در 30 سال طى ميكند كه مكث آن در هر برجى دو سال و نيم است و مشترى بروج دوازده‏گانه را تقريبا در دوازده سال طى ميكند و به همين ترتيب سيارات ديگر.

20- برجها را از لحاظ سيارات و نسبت به آنها حالاتى است از هبوط.

شرف، و بال و غيره و مثلا برج حمل بيت مريخ و شرف شمس و هبوط زحل و وبال زهره است و بهمين طريق ثور بيت زهره، شرف قمر، و بال مريخ و ترابى است و بدين ترتيب.

مولودات را از لحاظ سرنوشت و زندگى در اين دنيا با توجه باين خصوصيات مورد توجه قرار ميدهند و طالع‏ بينى براى انسانها با توجه باين امور انجام ميشود و لحظات تولد را با توجه به تقارن طلوع اين سيارات در بروج خاص بررسى نمايند:

ضمنا هرگاه آفتاب در برجى واحد و در درجه واحد جمع شوند آفتاب منكسف شود و معمولا در آخر برج اين امر اتفاق مى‏افتد. چنانكه ماه درين حال محاذى آفتاب قرار ميگيرد و مانع و حاجب ميشود از اينكه ما نور آفتاب را مشاهده كنيم و هرگاه آفتاب محاذى موضع آفتاب قرار گيرد ماه منكسف ميشود و اين امر اغلب در نيمه ماه اتفاق افتد.

21- بطور كلى عقيده بر اين بوده است كه افلاك سماوى هر يك بنوبه خود در موجودات زمينى اثرى خاص دارند كه البته اگر منظور جهات تأثيرات طبيعى باشد درست است زيرا شكى نيست كه آثار جوى و كائنات جوى در تربيت موجودات زمينى مؤثرند و اگر منظور غير اين باشد بدان نحو كه اهل فال و طالع گويند صحت آن معلوم نيست.

22- گاه بود كه چند سياره در يك بيت يا برج گرد آيند در طول سنوات متمادى.

23- هرگاه دو كوكب در يك درجه از فلك گرد آيند مقترن گويند و اگر فواصل آنها زياد شود منصرف گويند و بهر حال اتصال و اقتران و مناظره و مقارنه كواكب بر اين بنا است.

هرگاه فاصله آنها 60 درجه باشد يا 90 درجه و يا 120 درجه و بالاخره 180 درجه كه نيم فلك است مناظرات و مقابلات حاصل ميشود و بهر حال مسأله تربيع و تسديس و تخميس و غيره بر مبناى اين محاسبات است يعنى فواصل درجات در بين 180 درجه نيم كره.

24- براى هر يك از سيارات قلمروى خاص است كه دايره عمليات آن گويند و ازين قلمرو آثار خود را به جهان خاكى گسيل ميدهند و از دايره هر يك از سيارات امور و خواص معين بزمين فرستاده ميشود كه در سرنوشت موجودات زمين مؤثراند: از دايره زحل امور روحانى خاص در زمين سريان يابد و اعطاى صور بدنياى خاكى كند و صدها خاصيت و اثر ديگر.

از دايره مشترى اعتدال طبايع سريان پيدا كند و انس و عشق و صدها خاصيت ديگر.

از دايره مريخ حركت، كار و كوشش و سرعت در اعمال و صدها خاصيت ديگر.

از دايره زهره، زينت و زيبائى و

اعتدال و صدها خاصيت ديگر.

از دايره عطارد علوم و معارف و الهام و رؤياهاى صادقه و صدها خاصيت ديگر.

و همين طور است وضع ساير اجرام ثوابت كه هر يك بمقدار معين از خواص به عالم خاكى گسيل ميدارند، اين خواص بدايره اركان اربعه ميرسد و تركيب ميشود با خواص ذاتى خود اركان.

25- حركت آفتاب را در بيوت و بروج گوناگون عيدها است مثلا روز نزول آفتاب ببرج حمل عيد اول است كه شبانه‏روز مساوى و هوا معتدل شود و صدها خاصيت ديگر كه بيت حيات است. روز اول نزول آفتاب را به برج سرطان عيد دوم گويند كه اول تابستان است و روز اول نزول آفتاب را به برج ميزان عيد سوم نامند كه فصل پائيز است با تمام خواص طبيعى آن.

البته عيد چهارم هم با شروع فصل زمستان است و بهر حال اين عيدها مربوط به فصول چهارگانه است كه البته هر فصلى خاصيتى دارد.

26- براى هر يك از سيارات از لحاظ ذاتى خواصى قائلند كه بجوهر زمينى تشبيه كرده‏اند.

27- چنانكه اشارت رفت سيارات هفتگانه ارباب ايام هفته ‏اند مثلا خورشيد رب روز يكشنبه و ماه رب روز دو شنبه و مريخ رب روز سه شنبه و عطارد رب روز چهار شنبه و مشترى رب روز پنج شنبه و زهره رب روز جمعه است و زحل رب روز شنبه. 27- سيارات را با اعضاء حيوانات مطابقت داده‏اند و هر سياره را منطبق با يكى از اعضاء حيوانات كرده ‏اند.

28- هر يك از بيوت دوازده‏گانه را بطور كلى خواصى است. بيت اول كه بيت حمل باشد بيت حيات است و صدها خواص ديگر و بيت دوم بيت مال، سوم بيت اخوت و چهارم بيت آباء پنجم بيت اولاد و ششم بيت مرض، هفتم بيت نساء و هشتم بيت موت و نهم بيت سفر و دهم بيت سلطان و يازدهم بيت سعادت و دوازدهم بيت اعداء است.

در اينجا چون مسأله تأثيرات كواكب در مقدرات انسانها با سحر و كهانت ربطى كامل دارد و از طرفى با ادبيات و سنن مشرق زمين عجين شده است ناگزير در حد اصطلاح و لغت در اين باب توضيح ميدهيم بدون آنكه اظهار نظر بكنم. زيرا اصولا كار فرهنگ تعريف لغات و اصطلاحات است و احيانا در موارد لزوم توضيحى در حد لزوم. و بهر حال بيان شد كه بروج عبارتند از دوازده برج و افلاك نه‏اند و سيارات هفت و كواكب مرصوده تقريبا يك هزار و بيست و نه كواكب‏ اند.

بجز اينها اهل علوم غريبه گويند دو عقد كه بنام عقدتان ناميده ‏اند در جهان سماوات وجود دارد كه يكى را رأس نامند كه دلالت بر سعادات دارد و ديگر ذنب كه دلالت بر نحوست دارد.

گويند در جهان وجود نحوست‏ها و سعادت‏هائى وجود دارد و ترديدى نيست و از همين امر در ميابيم كه در جهان وجود

دو گونه نفوس وجود دارد نفوس شريره و نفوس خوب و خيره كه از آنها تعبير به فرشته و شيطان و جن ميشود.

كواكب عبارت از ملائكه خداوند در آسمان عالم و خداوند اين ملائكه سماوات را بيافريده است تا تدبير خلق كنند و عمران و آبادانى از آثار وجودى آنها است.

طِباعِ بُرُوج‏

– (اصطلاح نجومى) هر گاه بروج را در دو سطر نويسى قهرا سطر اول بالا و سطر دوم زير قرار خواهد گرفت در اين صورت گفته‏اند كه بروجى كه در سطر اول و يا سطر بالا قرار گيرند بروج گرم بود و آنچه در سطر زير قرار گيرد سرد بود پس از آن هر برجى از بروج بالا را با برج زيرين همان مقايسه كنند يا هر دو خشك باشد و يا هر دو تر همچنين تا آخر» و چون برجى را به صفت قوه منفعله يعنى خشك يا تر در اين صورت در ميابى كه هر برجى منطبق با كدام برج از بروج است و با كدام خلط و اخلاط اربعه و از اين جهت است كه منجمان هر برجى كه گرم و خشك است بآتش منسوب كنند و مزاج آن را صفراوى دانند و هر برجى كه سرد و خشك است منسوب به زمين كنند.

و مزاج آن سوداوى بوده و هر برجى كه گرم و تر است منسوب به هوا كنند و مزاج آن را دموى دانند و هر برجى كه سرد و تر است منسوب بآب كنند و مزاج او را بلغمى دانند و برين قاعده بروج بدين صورت در آيند.

سطر اول: برجهاى گرم حمل، جوزا، اسد، ميزان، قوس، دلو

سطر دوم:

ثور، سرطان، سنبله، عقرب، جدى حمل ثور خشك و تر.

جوزا سرطان سرد و تر.

اسد سنبله هر دو خشك.

ميزان عقرب هر دو تر قوس جدى هر دو خشك.

دلو حوت هر دو تر بنا بر اين از حمل شروع كنند و بلا فاصله ثور كه برج دوم است زير آن نويسند و جوزا كه برج سوم است بالا و سرطان كه چهارم است زير آن تا دو سطر تمام شود.

(رجوع به التفهيم ص 317 شود)

عناصر چهار گونه‏اند: آتش كه گرم و خشك، هوا كه گرم و نمور، آب سرد و نمور و زمين سرد و خشك مى‏باشد. اين سخن را مادريوس‏[1] رد كرده است و گفته: مايه‏هاى نخستين چهار گونه‏اند آتش گرم، هوا سرد، آب تر و خاك خشك مى‏باشند.

[1] . فبادريوس، تبادوريوس، مادروس پزشكى يونانى و ناشناخته

هيولى‏[1] و ماده‏ى بسيط (نخستين) است. برخى از پيشينيان به عنوان چيزى موهوم و ناموجود گزاره كرده‏اند كه اين سخن نادرست مى‏باشد. اسطقس‏ها حسگرهاى ما را مى‏سازند و آفريدگار همه آدميان و جانوران را از آن آفريده است، و چنانچه تركيب آنها تجزيه شوند به مايه‏هاى نخستين خويش باز مى‏گردند. پايدارى هر چيز در اين جهان به اين چهار اسطقس يا عنصر اوليه (مايه) بسته است كه از آن ساخته مى‏شود و پديد مى‏آيد. زمان و افق‏هاى چهارگانه نيز بر پايه‏ى آن دسته‏بندى مى‏شوند پس افق خاور گرم و خشك، جنوب گرم و تر، باختر سرد و تر و شمال سرد و خشك است.

[1] . هيولى: ن. ك« هيولى» در نمايه واژگان، ماده نخستين كه سازنده همه‏ى چيزهاست. مانند پنبه كه از آن لباس و چوب كه از آن كمد و در ساخته مى‏شود. نزد پيشينيان ماده ‏ايست كه نه شكل و نه صورت ويژه‏اى دارد ولى توانايى شكل‏پذيرى همه چيزها را داراست. هيولى ماده ‏ايست كه تمام بخش‏هاى گوناگون جهان مادى از آن ساخته مى‏شود.

آميزه ‏ها نه‏ گانه‏ اند يكى هماهنگ (معتدل) و هشت تا ناهماهنگ‏اند كه از هماهنگى بيرون مى‏باشند، چهار تاى آن تنها كه گرم، سرد، تر، خشك و چهار تا تركيبى كه گرم و خشك، گرم و تر، سرد و خشك و سرد و تراند.

ببايد دانست كه هر جسمى كه فروسوى كره ماهست آميخته و سرشته است از چهار مايه كه آن را اركان گويند و عناصر نيز گويند و هر مايه را كيفيتى است و كيفيت بپارسى چگونگى باشد و حكما اين كيفيت را صورت گويند و طبيعت نيز گويند[1] و كيفيت‏ها هر چهار ضد يكديگرند[2] و گوهر همه مايه ‏ها يكسانست‏[3] و هر چهار بدين كيفيت‏ها مخالف يكديگراند و كيفيت‏ها اثركننده است‏[4] و گوهرها

اثر پذيرنده‏[5] و هريك بكيفيت خويش اندر گوهر يكديگر اثر كنند و گوهرها از كيفيت يكديگر اثرپذيرند و هرگاه كه دو ضد اندر يكديگر اثر كنند[6] اگر يكى غلبه كند و قويتر آيد اين را كه قوت و غلبه او را بوده است كاين گويند و آن را كه غلبه بر وى بوده است فاسد گويند[7] و اگر دو كيفيت با يكديگر بازكوشند و هريك اندر گوهر يكديگر اثر كنند و گوهر هر دو از حال بگردد آن را استحالت گويند و بدين استحالت قوت هر دو شكسته شود و كيفيتى ميانه پديد آيد آن را مزاج گويند[8] و اگر از چهار كيفيت كه اركان است كه يكى گرم است و دوم سرد و سيّم خشك و چهارم تر دو كيفيت با يكديگر بازكوشند و برابر آيند و آن دو ديگر كه بماند يكى قويتر آيد و يكى ضعيف‏تر مزاج اندر آن دو كيفيت كه برابر آيد معتدل باشد و اين دو كيفيت ديگر كه يكى قويتر آيد و ديگر ضعيف‏تر مزاج را بدين كيفيت قويتر باز خوانند چنانكه اگر در سردى و گرمى معتدل باشند و خشكى بر

______________________________
– دشوار بلكه غير ممكن است تا اينكه پيوستگى آنها بآسانى جدا شود و جسم خشك بخلاف اينست و ازاين‏رو دو كيفيت اول را فاعل و دو كيفيت دوم را منفعل مى‏خوانند اگرچه گرم و سرد هريك در ديگرى فعل مى‏كند و از او منفعل هم مى‏شود و همچنين هريك از تر و خشك هم در ديگرى فعل مى‏كند و هم از او منفعل مى‏شود و ليكن چون گرم و سرد را بتر و خشك بسنجند ديده مى‏شود كه تر و خشك در گرم و سرد تأثير نمى‏كند اما گرم و سرد در تر و خشك تأثير مى‏كند.»

ترى غلبه كند گويند مزاج خشك است و اگر ترى بر خشكى غلبه كند گويند مزاج تر است و اگر اندر ترى و خشكى معتدل باشد و گرمى بر سردى غلبه كند مزاج گرم است و اگر سردى بر گرمى غلبه كند گويند مزاج سرد است اين نوع مزاج‏ها را مزاج مفرد گويند و اين چهار مزاج مفرد است كه ياد كرده آمد و افزون از اين مزاج مفرد نيست از بهر آنكه اركان از اين چهار افزون نيست و هرگاه كه هيچ دو كيفيتى با يكديگر برابر نيايند ليكن دو كيفيت غالب شود و دو مغلوب چهار مزاج مركب پديد آيد: گرم و خشك و گرم و تر و سرد و خشك و سرد و تر و فزونتر از اين ممكن نيست از بهر آنكه اگر مزاج پنجم صورت بندد واجب كند كه اندر آن مزاج يك كيفيت اندر يك حال هم غالب باشد و هم مغلوب و اين محال است از بهر آنكه ممكن نيست كه مزاجى باشد گرم و سرد يا مزاجى باشد خشك و تر؛ و ممكن است كه اندر بعضى جسم‏ها هر چهار كيفيت با يكديگر بازكوشند و هر چهار برابر آيند تا كيفيتى راست پديد آيد كه آن را معتدل راستين گويند يا معتدل حقيقى پس چون اندر مزاجها نگاه كرده شود مزاج نه است يكى معتدل و چهار مفرد و چهار مركب چنانكه ياد كرده آمد و مزاج معتدل از روى قسمت عقلى معتدل راستين باشد و معتدل راستين چيزى باشد كه تركيب اجزاى اركان اندر وى راستا راست باشد و قوت كيفيت‏ها با يكديگر برابر باشد و اين اعتدال اندر جهان موجود نيست و نزديك طبيبان معنى معتدل تمامى بخش هر اندامى است از هر كيفيتى و اين چنان باشد كه هر اندامى از اندامها يكسان‏[9] چندانكه او را بكار آيد از گرمى و سردى و خشكى و ترى يافته باشد و مزاجى كه او را شايد پديد آمده از بهر آنكه هر اندامى از اندامها يكسان را مزاجى و اعتدالى خاصه است و اگر مزاج اندامى بگردد بدان حد كه مزاج اندامى ديگر گيرد اعتدال او باطل شود چنانكه اگر

______________________________

مثلا مزاج استخوان بگردد و مزاج مغز گيرد[10] يا مزاج جگر گيرد اعتدال استخوان باطل شود و بدان سبب اعتدال همه تن باطل شود از بهر آنكه اعتدال همه تن آنست كه اندامهاى او هريك بر مزاج و اعتدال خاص خويش باشد چنانكه اندر آخر اين باب ياد كرده شود[11] و مزاج هر اندامى را اندر هر تن حدّى است و هرگاه كه بدان حد باشد معتدل باشد و اگر از آن حد بگردد و پيش‏تر و بازپستر افتد اعتدال او باطل شود[12] و اين اعتدال اندامها كه بدين‏گونه ساخته شده است عنايتى بزرگست از آفريدگار تبارك و تعالى تا مزاج اندامى گرم و خشك چون دل با مزاج اندامى سرد و تر چون دماغ بازكوشد و برابرى كند و مزاج اندامى گرم و تر چون جگر با مزاج اندامى سرد و خشك چون استخوان برابرى كند تا چون مزاج اندامها همه با يكديگر برابرى كند همگى هر تن را مزاجى معتدل باشد[13] نه معتدل راستين ليكن اعتدالى كه آن تن بدان درست باشد و ببايد دانست كه همچنانكه هر اندامى را مزاجى خاص است هر تن را مزاجى و اعتدالى خاص است و از چندين هزار خلق كه‏

______________________________

خداى تعالى آفريده است هرگز دو تن بيك مزاج راستا راست نبوده است و نباشد نبينى كه از چندين هزار تن كه در شهرى باشند هرگز دو تن را بالا و پهنا و توانائى و ناتوانى و دلاورى و بددلى و كم خورشى و بسيار خوردن و فربهى و نزارى و خوبى و زشتى و زيركى و نازيركى و آرزوها و عادتها و آوازها و رنگها هيچ دو بهم نماند و برافزودى اين‏همه بسبب برافزودى مزاجها است و اين از كمال قدرت و رحمت آفريدگار است تبارك و تعالى تا هركسى دوست و دشمن و خويش و بيگانه و آشنا و فرزند را زود بشناسد و تا مثلا حقى را كه جعفر باشد احمد نستاند فتبارك اللّه رب العالمين و ارحم الراحمين. و همچنين مردمان هر اقليمى و هر هوائى را مزاجى و اعتدالى خاص است مثلا مردمان هندوستان را مزاجى و اعتدالى است كه بدان تندرست باشند و مردمان صقلاب را مزاجى و اعتدالى ديگر است و بدان تندرست باشند و اگر هندو را مزاج بگردد و بمزاج صقلابى شود از اعتدال بيفتد و بيمار گردد و اگر صقلابى بمزاج هندو شود همچنين از اعتدال بيفتد و بيمار گردد.

و معتدل را با نامعتدل از هشت روى با هشت وجه قياس توانكرد:

يكى آنكه مزاج يك نوع از انواع موجودات با مزاج هرچه بيرون اوست قياس كنند چنانكه اگر مزاج مردم‏[14] را با مزاج ديگر موجودات كاين و فاسد[15] قياس كنند مزاج معتدل مزاج مردم باشد.

دوم آنكه شخصى را از نوع انسان هم بافراد نوع او قياس كنند[16] و اندرين قياس نخست ببايد دانست كه اعتدال مزاج مردم را عرضى است فراخ يعنى برافزودى اندر مزاجها مردمان بسيار است و اين برافزودى را دو طرف است و هر طرفى را حديست كه اگر شخصى از آن حد بيرون افتد از مزاج مردمى بيرون شود و بر حال زندگى نماند اين دو طرف را بى‏شك ميانه باشد و اين ميانه بقياس بآنچه ميل باطراف دارد معتدل باشد و آنچه ميل باطراف دارد بقياس با اين ميانه معتدل نباشد.

سيم آنكه صنفى را از نوعى باصناف آن نوع قياس كنند[17] و همچنانكه اعتدال اشخاص را عرضى است اعتدال اصناف را عرضى است ليكن اين عرض بدان فراخى نيست‏[18] و چون اصناف را با يكديگر قياس كنند بى‏شك دو طرف و وسطى پديد آيد و صنفى كه وسط باشد بقياس باطراف معتدل‏تر از هر دو طرف باشد.

چهارم آنكه شخصى را از صنفى هم باشخاص آن صنف خويش قياس كنند[19] اندر اشخاص همچنان دو طرف و وسط پديد آيد اين وسط از اين صنف بقياس با اطراف اين صنف معتدل‏تر باشد.

پنجم آنكه شخصى را از صنفى با شخصى هم از صنف او قياس كنند[20] مزاج آن شخص بقياس با تن او معتدل باشد و بقياس با شخصى ديگر معتدل نباشد از بهر آنكه هر شخصى را مزاجى و اعتدالى خاصه است چنانكه ياد كرده آمده است.

ششم آنكه اندام‏ها را با يكديگر قياس كنند مزاج هر اندامى اندر حق خويش معتدل باشد و بقياس با اندامى ديگر معتدل نباشد چنانكه اعتدال استخوان آنست كه سرد و خشك باشد و خشكى او بيش از خشكى همه اندامها باشد اين مزاج استخوان را اندر حق او معتدل باشد و بقياس با ديگر اندامها معتدل نباشد و همچنين اعتدال دماغ آنست كه سرد و تر باشد و ترى او بيش از ترى همه اندامها باشد اين مزاج اندر حق دماغ معتدل است و بقياس با ديگر اندام‏ها معتدل نباشد.

______________________________

هفتم آنكه شخصى باشد كه مزاج همه اندام‏هاى او بر تمامى‏ترين اعتدالى باشد اگر اين شخص را با اشخاص ديگر قياس كنند مزاج او معتدل‏تر باشد.

هشتم آنكه اين شخص كه اندر اعتبار هفتم ياد كرده آمد از معتدل‏ترين صنفى باشد و اندر معتدل‏ترين روزگارى از روزگار عمر چنانكه اندر باب مزاج سالهاى عمر ياد كرده آيد.

و ببايد دانست كه هرگاه مزاج انواع جماد و نبات و حيوان را بهم قياس كنند مزاج مردمان معتدل‏تر باشد و هرگاه كه اصناف مردم را با يكديگر قياس كنند مردمان خط استوا معتدل‏تر باشند بشرط آنكه مزاج مسكن ايشان بسببى از سبب هاى زمينى بنگردد چون كوه و دريا و غير آن‏[21] و از پس ايشان مردمان اقليم چهارم و از اشخاص مردمان معتدل‏ترين شخص از معتدل‏ترين صنفى بودند[22] و از اندام‏هاى مردم پوست معتدل‏ترست از بهر آنكه پوست باعتدال راستين نزديكتر است و از همگى پوست پوست كف دست و از پوست كف دست پوست سرهاى انگشتان و از جمله پوست‏هاى سرهاى انگشتان پوست سر انگشت تسبيح كن‏[23] باعتدال راستين نزديكتر است، از بهر آنكه پوست جسمى است از ليف عصب‏ها و رگهاى باريك بافته و حرارت آن رگها و حرارت خون آن و سردى ليف عصب‏ها از يكديگر معتدل گشته است و ميان ايشان مزاجى معتدل پديد آمده و بدين سبب ممكن است كه مردم از آب سرد و گرم كه راستار است بياميزند چنانكه هيچ‏يك بر ديگرى غالب نباشد از لمس آن آگاهى نيابد چنانكه بسيار باشد كه مردم جراحتى‏[24] دارند يا ريش‏[25]

______________________________

يا رگ زده باشند و در خواب از آن جراحت يا از آن ريش يا از سر رگ خون گشاده شود و تن او آلوده گردد و در آن حال خبر ندارد مگر پس از زمانى كه ترى بيابد و خون سرد شود از بهر آنكه حرارت خون و حرارت آنچه از جراحت و از ريش گشاده شود مزاج تن مردم دارد و تن مردم حس لمس چيزى كه مزاج او دارد نيابد و تا گرم‏تر و سردتر از وى نگردد از لمس آن خبر ندارد آفريدگار تبارك و تعالى پوست مردم را باعتدال راستين نزديكتر كرد تا دستور او باشد بدريافتن و خبر دادن از چگونگى چيزهاى بسودنى و از بهر اينست كه مردم گرمى و سردى و نرمى و درشتى چيزها را بكف دست آزمايند خاصه بسر انگشت از بهر آنكه اين پاره از پوست او معتدل‏ترست و چون حاكمى است كه بهيچ سوى ميل نكند تا هر چيزى را كه بسوى او ميل كند بشناسد زود و حكم كند كه آن چيز چگونه است و از اعتدال چند بگشتست و اين عنايتى بزرگ است از آفريدگار تبارك و تعالى تا چون گرمى و سردى هوا بپوست او رسد خويشتن را از هر دو نگاه دارد و تدبير آن بسازد و چون اندامهاى گرم مردم را و اخلاط را كه اندر تن اوست با پوست سر انگشت قياس كنند دل او گرمتر از همه باشد پس خون كه اندر شريانها باشد پس جگر پس صفرا پس خون كه اندر رگهاى ديگر باشد پس گوشت پس رگهاى شريان پس رگهاى ديگر پس پوست و چون‏[26] اندامهاى سرد را و اخلاط را بآن قياس كنند بلغم‏

______________________________

سردتر از همه باشد پس موى پس استخوان پس غضروف و غضروف چيزى است نرم‏تر از استخوان و سخت‏تر از پى و بر سر شانه دست و بر سر استخوان سينه و بر سر استخوان پهلوها پيداتر باشد پس رباط[27] پس وتر[28] پس غشاء[29] پس عصب پس نخاع پس دماغ و شرح اين نام‏ها از جزو دوم از گفتار چهارم كه اندر شناختن عضله‏هاست گفته آيد ان شاء اللّه تعالى و چون اندام‏هاى تر و اخلاط را با سر انگشتان قياس كنند نخست بلغم است‏[30] پس خون‏[31] پس دماغ‏[32] پس فربهى پس شش پس جگر پس سپرز پس گوشت عضله پس گوشت گرده پس گوشت دل و چون اندامهاى خشك را با آن مقايسه كنند نخست موى است پس استخوان پس غضروف پس رباط پس وتر پس غشاء پس رگ پس عضلهاى حركت پس دل پس عصبهاى حس و حركت. از اينجا توان دانست كه از تن مردم دل گرم‏تر است و بلغم سردتر و هم بلغم‏تر تر است و موى خشك‏تر و هرگاه كه نهاد و پيوند اندامهاى مركب چون دست و پاى و غير آن درست باشد و مزاج اندام‏هاى يكسان همه باعتدال باشد قوت همه اندام‏ها و كار آن درست و تمام آيد و هرگاه كه نهادى يا مزاجى بگردد بدان اندازه خللى در قوت و در كار آن اندام پديد آيد و نهاد اندام‏هاى مركب آن‏وقت درست باشد كه مزاج اندام‏هاى يكسان معتدل باشد پس از اينجا توان دانست كه تندرستى را و درست اندامى را و تمامى كار هر اندامى را سبب نخستين آنست كه مزاج اندام‏هاى يكسان همه معتدل باشد باعتدالى خاصه كه هريك را هست و هرچه از آن اعتدال بگردد همه سستى و بيمارى و نقصان باشد.

[1] – مثلا مى‏گويند طبيعت خاك سرد و خشك، طبيعت آب سرد و تر، طبيعت هوا گرم و تر و طبيعت آتش گرم و خشك است.

[2] – گرمى ضد سردى و ترى ضد خشكى است.

[3] – يعنى كليه اجزاء عناصر مشابه يكديگرند

[4] – از چهار كيفيت كه گرمى و سردى و ترى و خشكى باشد، فقط دو كيفيت گرمى و سردى اثركننده( يا فاعل) است، مثلا حرارت آتش يخ را ذوب كرده و آب را داغ و سپس تبديل ببخار مى‏نمايد، و اگر ميله آهنى را حرارت دهيم بر طول آن افزوده مى‏گردد؛ همچنين سرما در كائنات اثر دارد، زيرا بطور محسوس مى‏بينيم كه برودت باعث انجماد آب شده و در فصل زمستان آثارى كه از سرماى هوا پيدا مى‏شود بر همه مشهود است؛ ولى خشكى و ترى( و بعبارت ديگر جامد و سيال بودن) كه دو كيفيت ديگر هستند تأثيرى در اجسام نداشته و نمى‏توانند باعث تغيير آنها شوند، بلكه خودشان تحت تأثير حرارت و برودت قرار مى‏گيرند، باين معنى كه حرارت مثلا، جامد بودن را از آهن سلب كرده و آن را مى‏تواند مايع كند، درصورتى‏كه جامد بودن آهن نمى‏تواند منشأ اثرى در اجسام باشد، به اين جهت مى‏گويند كه گرمى و سردى فاعلند و ترى و خشكى منفعلند.

ابن سينا در كتاب شفا( فن سماع طبيعى) مى‏گويد( به صفحه 729 ترجمه آن مراجعه شود):

« كيفيات ملموس اولى( كيفياتى كه با حس لمس درك مى‏شوند و بر كيفيات ديگر مقدم هستند) چهار است كه دوتاى آنها يعنى گرمى و سردى فاعلند و بواسطه فاعل بودن، آنها را بفعلشان تعريف مى‏كنند و مى‏گويند گرمى آنست كه اجسامى را كه مختلفند از هم جدا مى‏كند و اجسامى را كه متشابهند باهم جمع مى‏كند و اين خاصيت آتش است و سردى آنست كه اجسام متشابه و غير متشابه را باهم جمع مى‏كند و اين خاصيت آبست و دو كيفيت ديگر از اين چهار كيفيت يعنى ترى و خشكى منفعلند و بواسطه منفعل بودن تعريفشان بانفعالشان مى‏شود و مى‏گويند ترى كيفيتى است كه بواسطه او جسم بآسانى محصور مى‏شود و شكل جسمى را كه بر او احاطه دارد مى‏پذيرد و بزودى هم ترك شكل مى‏كند( تعريفى است كه امروز در كتابهاى فيزيك از جسم مايع يا سيال مى‏كنند) و خشكى كيفيتى است كه بواسطه او جسم بدشوارى محصور مى‏شود و از غير خودش بدشوارى قبول شكل مى‏كند و بدشوارى هم آن را ترك مى‏كند( تعريف جسم جامد در كتابهاى فيزيك امروز) و ازاين‏روست كه دو جسم تر بواسطه تماس بآسانى بهم مى‏يچسبند و تا وقتى‏كه تماسشان محفوط است جدا شدنشان– دشوار بلكه غير ممكن است تا اينكه پيوستگى آنها بآسانى جدا شود و جسم خشك بخلاف اينست و ازاين‏رو دو كيفيت اول را فاعل و دو كيفيت دوم را منفعل مى‏خوانند اگرچه گرم و سرد هريك در ديگرى فعل مى‏كند و از او منفعل هم مى‏شود و همچنين هريك از تر و خشك هم در ديگرى فعل مى‏كند و هم از او منفعل مى‏شود و ليكن چون گرم و سرد را بتر و خشك بسنجند ديده مى‏شود كه تر و خشك در گرم و سرد تأثير نمى‏كند اما گرم و سرد در تر و خشك تأثير مى‏كند.»

[5] – هر عنصر داراى كيفيت و ماده‏اى( گوهرى) مى‏باشد. كيفيت اثركننده و ماده اثر پذيرنده است، مثلا حرارت آتش در ماده يا گوهر آب اثر كرده آن را تبديل ببخار مى‏كند.»

در صفحه 697 ترجمه« سماع طبيعى» براى توضيح اين قسمت چنين مى‏خوانيم:

« اجسام عنصرى چون باهم ملاقات كنند بعضى در بعضى فعل مى‏كنند و هركدام از آنها بسبب صورتشان( كه آن را طبيعت يا كيفيت نيز گويند) فاعل است و بسبب ماده منفعل چنانكه شمشير تيزيش فعل مى‏كند و آهنش كندى و فرسودگى مى‏يابد.»

[6] – تركيب يا امتزاج دو جسم عنصرى بوسيله قواى متضاد آنها صورت مى‏گيرد.

از يك طرف گرمى و سردى كه دو ضدند در يكديگر تأثير كرده، و از طرف ديگر ترى و خشكى نيز در يكديگر تأثير مى‏نمايند.

[7] – اگر يكى بر ديگرى غلبه كند او را از نوع خود مى‏سازد، مثل اينكه آتش چون بچوب برسد آن را مى‏سوزاند، در اين صورت گويند چوب فاسد و آتش كائن شد.

[8] – در مقدمه اين گفتار راجع بچگونگى پيدايش مزاج بحث شد بآنجا مراجعه شود.

[9] – اندامهاء يكسان مانند گوشت و پوست و استخوان و عصب مى‏باشند كه هركدام از آنها از اجزاء مشابهى تشكيل يافته و حكم بافت را در طب كنونى دارند.

[10] – و اين در صورتيست كه املاح معدنى( فسفات ترى كالسيك) استخوان بتحليل رفته و استخوان داراى حفره‏ها و مجراهائى شده، عروق خونى جديد جانشين بافت استخوانى گردد، چنانكه در استئومالاسى ديده مى‏شود. در چنين حالى كه رطوبت قسمت اعظم استخوان را فراميگيرد قدما مى‏گفتند، مزاج استخوان از خشكى بترى تبديل شده است.

[11] – اين مسئله كه پيوستگى هريك از اعضاء بدن را با ساير اعضاء و بالنتيجه تأثير هر عضو را نسبت بتمام بدن مى‏رساند و امروزه در فيزيولوژى كاملا به ثبوت رسيده بر پزشكان قديم معلوم بوده است.

[12] – مثلا عمل قندسازى كبد در هر فرد يك وضع و ميزان معينى دارد كه طبيعى و فيزيو- لوژيك است؛ اگر از آن حد بگردد و بيشتر از عادى شود، گويند آن شخص كبدش زيادتر از عادى كار مى‏كند، و اين وضعيت در كتب طب جديد بنام(Hyperhepatie ) ناميده شده، و اگر كمتر از عادى شود گويند كبد آن شخص كمتر كار مى‏كند، و در كتب طب جديد بنام(Anbepatie ) ياد شده است؛ بنابراين تا وقتى‏كه كبد بميزان طبيعى و حد معمولى كار مى‏كند مزاجش معتدل است، و اگر كمتر يا بيشتر كار كند از اعتدال خارج مى‏شود.

[13] – تضاد عملى اعضاء بدن در طب امروز نيز مورد قبول است، مثلا ترشح هورمون تيروئيد باعث ازدياد مقدار قند خون و ترشح هورمون لوزالمعده باعث نقصان عيار قند خون مى‏شود، و اعتدالى كه در بدن وجود دارد، در حقيقت نتيجه همين قبيل تضادها است؛ آنچه در طب قديم شبيه باين مسئله گفته مى‏شد، منظور آنها تقريبا همين قضيه بوده است.

[14] – منظور مزاج افراد بشر است.

[15] – منظور مزاج جماد و نبات و حيوان مى‏باشد.

[16] – منظور اينست كه مزاج يك فرد از افراد بشر را با ديگر افراد بشر قياس كنند.

[17] – مزاج مردم هر اقليم را با مزاج مردم اقليم ديگر كه داراى آب‏وهوا و شرايط زمينى و جوى ديگر مى‏باشد قياس نمايند؛ مثلا مزاج مردم هند را با مزاج افراد ترك قياس كنند؛ همچنين جنس مرد و زن و مشاغل مختلف( كسانى كه كارهاى بدنى مى‏كنند مثل آهنگر و كسانى كه مشاغل فكرى دارند مانند دانشمندان) اصناف مختلف را تشكيل مى‏دهند، و افراد هر صنف داراى مزاج مخصوص بخود مى‏باشد.

[18] – زيرا در آنجا اختلاف بين مزاجهاى كليه افراد بشر مطرح است، و در اينجا بين افراد دو صنف، مثلا بين مرد و زن در يك منطقه؛ يا بين كودكان و بزرگسالان در يك منطقه.

[19] – مثلا مزاج صد تن از مردان هم سن يك منطقه را با يكديگر مقايسه نمايند يا صد تن از زنان را با يكديگر.

[20] – در اينجا بحد اعلاى محدوديت مى‏رسد زيرا مزاج يك فرد بخصوص از يك صنف را با مزاج يك فرد ديگر از همان صنف مقايسه مى‏كند.

[21] – جمعى از قدما مزاج مردم خط استوا را معتدل‏تر از مزاج مردم ساير مناطق مى‏دانستند و علت آن را يكسان تابيدن اشعه خورشيد و تساوى روز و شب در تمام نقاط خط استوا ذكر مى‏كردند، ولى بسيارى از دانشمندان قديم مزاج مردم منطقه خط استوا را بعلت گرماى شديد اين منطقه معتدل‏تر ندانسته و مزاج مردمان اقليم چهارم را كه بين خط استوا و قطب شمال واقع و امروزه آن را منطقه معتدله گويند باعتدال نزديكتر مى‏دانستند.

[22] – و مزاج اين شخص در بين عموم افراد بشر از همه معتدل‏تر است.

[23] – انگشت اشاره يا سبابه است.

[24] – جراحت زخم غير چركى است.

[25] – ريش زخم چركى است.

[26] – امروزه بوسيله سوزنهاى ترموالكتريك كه حساسترين آلت براى تعيين درجات حرارت مى‏باشد اختلاف درجه حرارت اعضاء مختلفه بدن را تعيين كرده‏اند، مثلا يكى از سوزنهاى مزبور را در شريان رانى يك طرف و ديگرى را در وريد رانى طرف ديگر قرار داده و ملاحظه كرده‏اند كه خون شريانى نيم درجه گرمتر از خون وريدى است همين آزمايش را پزشكان قديم با لمس پوست سر انگشت بعمل آورده و خون شريانى را گرمتر از خون وريدى يافته‏اند، ولى قدما قلب را گرمترين اعضاء بدن مى‏دانستند درصورتى‏كه امروزه كبد را گرمتر مى‏دانند، ناگفته نماند كه اختلاف درجات حرارت بين قلب و كبد ناچيز است زيرا خونى كه از كبد بوسيله وريد فوق كبدى خارج مى‏شود بعلت فعاليت كبد گرمترين خونست و اين خون بلافاصله بوسيله وريد اجوف داخل قلب راست مى‏شود؛ قلب بعلت گرماى اين خون و هم بعلت انقباضات پى در پى درجه حرارتش خيلى نزديك بدرجه حرارت كبد مى‏باشد به‏ طورى‏كه اختلاف آنها نامحسوس است.

[27] -Ligament است.

[28] -Tendon است.

[29] -Aponevrose مى‏باشد.

[30] – بلغم يا لنف داراى 8/ 95 در 100 آبست( شيمى طبى تأليف‏Desgrez )

[31] – خون داراى 1 ر 79 در 100 آبست.

[32] – مغز داراى 75 در 100 آبست و به‏طورى‏كه مى‏بينيم ترى در بلغم و خون و مغز بترتيب كم مى‏شود.

چهار تا هستند خون، بلغم، زردآب (صفرا) و تلخآب (سودا)

بلغم:

برخى از گونه‏ هاى بلغم، شيرين و گرم و نمور مى‏باشد، گونه‏اى ديگر آن، نمكين كه گرم و خشك است، دسته‏اى از آن ترش كه سرد خشك‏اند و گروهى بى‏مزه كه سرد و نموراند، گونه‏ى پنجم آن شيشه‏اى (زجاجى) كه سردترين و نمورترين گونه ‏ى بلغم مى‏باشد. كه به خون تبديل نمى‏شود. هرگونه آميختگى كه با بالا آوردن (قى) و يا بزاق از دهان بيرون آيد، و يا از سوى سر به پايين سرازير گشته و يا با خلط سينه از دهان بيرون رود و طبيعت آن بى‏مزه باشد به آن بلغم گويند. چنانچه بلغم برخلاف آميزه‏ى طبيعى خود، در دماى بسيار بالا، مزه‏اى را بدست آورد، اين مزه پيوندخورده با آميزه‏ى است كه بر تن چيرگى پيداكرده، مى‏باشد و بدان نام‏گذارى مى‏شود. اگر دماى تأثيرگذار بر بلغم به اندازه طبيعى باشد آن را گواريده و شيرين همچون مزه خون‏

مى‏كند. طبيعت اين‏گونه بلغم را به مانند خون، بكار نمى‏گيرد. اگر دماى كارگر بر بلغم از اندازه‏ى طبيعى بيرون باشد بر آن چيره شده و آن را گواريده و نمكين مى‏نمايد. اگر بر آن چيره‏تر گردد. ترش‏شده، و چنانچه دماى كارگر بر بلغم دمايى طبيعى باشد آن را مى‏گوارد و شيرين همچون مزه خون مى‏سازد. اين‏گونه‏اى از بلغم است كه طبيعت آن را به مانند خون بكار مى‏گيرد.

بلغم از خوراكى‏هاى سرد و نمور در گوارش نخستين در شكمبه و همچنين از خوراكى‏هايى كه درست گواريده نشده‏اند، پديد مى‏آيد.

طبيعت براى پذيرش آن (بلغم) همچون رگ‏ها و مويرگ‏ها كه جايگاه خون هستند و كيسه‏ى زردآب كه جاى زردآب و سپرز جاى تلخآب مى‏باشد، آوندى نساخته است، هرچه از آن بسوى جگر و آوندهاى آن رود، خون مى‏گردد و هرآنچه در روده‏ ها بماند و بسوى جگر نرود از روده ‏ها رانده مى‏شود. با زردآب به جهت تندى و تيزى كه دارد پاك‏كننده و شستشودهنده‏ ى روده‏ هاست همچون «بوره» كه شستشودهنده و درخشان كننده مى‏باشد.

هيچ‏گاه بلغم شيرين و گوارا به جهت نياز تن به آن، از تن رانده نمى‏شوند. چون به مانند خون خوراك تن مى‏باشد. همچنين بلغم طبيعى كه بى‏مزه است، همين كارايى را در تن دارد. هرگز بلغم شيرين و بلغمى كه به مانند آب بى‏مزه است، به جهت نياز تن براى به حركت درآوردن بندها و نمور كردن اندام‏ها به ويژه مغز بكار مى‏روند تا خشك و تباه نگردند، از تن بيرون فرستاده نمى‏شوند. ولى دو گونه‏ى ديگر نمكين و ترش آن چون از طبيعت (آدمى) بيرون‏اند، تن را مى‏شويند و تن از آنها پاك مى‏گردد.

زردآب:

بخشى از آن در جگر و بخشى در شكمبه ساخته مى‏شود. نمونه‏ى پديدآمده‏ى آن در جگر چهار گونه است: گونه‏ى نخست سرخ (قرمزى)، دوم زردآبى كه آبكى‏تر از قرمزى است و از آميختگى آب با قرمزى درست مى‏شود، سوم برنگ زرده‏ى تخم‏مرغ كه رنگ زرد آن به مانند رنگ زرده‏ى تخم‏مرغ مى‏باشد. آن از گونه نخست (قرمزى) سفت‏تر است، بودن آن بدين حالت به جهت از دست رفتن آب آن مى‏باشد. گونه چهارم زردآب، سرخ آبى (حمراء) است كه به مانند خون آبكى مى‏باشد. اين‏گونه‏

زردآب در اثر از دست رفتن اندكى آبى كه در زردآب گونه‏ى قرمزى و يا از آميختگى خون هنگام زادن (رهل)[1] ساخته مى‏شود.

زردآب ساخته‏شده در شكمبه سه گونه است: نخست آنچه كه به جهت رنگ سبزى كه دارد و به مانند رنگ تره مى‏باشد تره‏اى خوانده مى‏شود. گونه‏ى دوم زنگارى چون به مانند زنگار آهن بوده، سوم نيلگون، چون به مانند رنگ پيه (نيلج)[2] دود داده شده است.

تلخآب:

دو گونه است، نخست تلخآبى كه طبيعى است و آن ته‏نشين خون مى‏باشد كه پزشكان آن را آميختگى سياه خوانده‏اند و تلخآب نمى‏نامند تا ميان تلخآب طبيعى و ناطبيعى جدا شود گونه‏ى دوم تلخآب ناطبيعى است كه از سوختن پديد مى‏آيد اين تلخآب يا از سوختن آميختگى كه آميختگى سياه خوانده مى‏شود كه ته‏نشين خون است و يا از سوختن زردآب در دماى بسيار بالا و يا از سوختن خون كه بسيار گرم‏شده و تباه‏گشته ساخته مى‏شود.

برخى از انديشمندان گفته‏اند از سوختن بلغمى كه بگندد و گنديدگى‏اش بدرازا كشيده و دمايش بالا رفته بدست مى‏آيد و آن را بگونه‏ى ته‏نشين سفت و پست درآورد كه سودمندى آن در تن بسيارست و چنانچه با بالا آوردن و مانند آن بيرون رود هيچ‏گونه مزه‏اى كه به آن ناميده شود را دارا نخواهد بود و چنانچه روى زمين ريخته شود به جوشش درنمى‏آيد همان گونه كه سركه در برخوردش با زمين بجوشش درمى‏آيد. به اندام‏هايى كه مى‏رود، آسيب نمى‏رساند، سومين ويژگى آن، اگر مگس يا پشه و ديگر جانوران آن را ببويند يا بچشند، از آن نمى‏گريزند. چهارمين ويژگى آن، چنانچه در تن افزايش يابد و سرريز گردد نه تنها از بيرون راندنش، تن سبك گشته و آسيب نمى‏بيند و بلكه خشنود شده و بر انجام كارهاى طبيعى‏اش استوارتر مى‏گردد.

تفاوت ميان ويژگى‏هاى تلخآب ناطبيعى با تلخآب طبيعى كه تلخآب خوانده مى‏شود اين‏گونه نشان داده مى‏شود: نخستين ويژگى مزه‏ى گس و ترش آن است، ويژگى ديگر

از درون اندام‏هايى كه گذر مى‏كند به آنها آسيب مى‏رساند. سومين ويژگى چنانچه به زمين برسد بر آن بجوشش درمى‏آيد و باد مى‏كند و كاركرد سركه را نشان مى‏دهد.

ويژگى چهارم، مگس و پشه و ديگر جانوران آن را چون ببويند از آن دور شودند و بگريزند. همچنين داراى يك ويژگى ويژه‏ى خود است كه هنگام بيرون آمدن از تن، تباهى تن و راه‏هايى كه از آن گذر مى‏كند را زخمى مى‏نمايد زيرا از اين اندام‏ها بسختى گذر مى‏كند. همان گونه كه بقراط گفته است، سايش و خراشيدگى‏[3] روده‏ها پديدآمده از تلخآب كشنده و مرگ‏آورست.

[1] . سحج: متن

[2] . رهل: ن. ك« رهل» نمايه واژگان

[3] . نيلج: ن. ك« نيلنج» نمايه داروهاى تكى

خلط

فارسى/ آميزش‏

فرانسه/Confusion

انگليسى/Confusion

لاتين/Confusio

خلط كردن چيزى با چيزى يعنى ضميمه كردن آنها با يكديگر و آميختن آنها به يكديگر. اصطلاحا خلط به معنى ابهام و اشتباه است. و به عدم تمييز بين دو شى‏ء مختلف و تلقى كردن آنها به عنوان شى‏ء واحد يا دو شى‏ء متساوى، اطلاق مى‏گردد.

خلط منطقى به معنى ادراك مبهمى است كه از سوء استعمال الفاظ يا از سوء فهم آنها به وجود مى‏آيد. سفسطه خلط نوعى مغالطه است كه بنتام آن را مغالطه پارلمانى ناميده است. اين مغالطه ناشى از انتقال مناقشه از موضوع سخت به يك موضوع آسان است. اين امر به دو طريق انجام مى‏شود: اول گستردن ميدان بحث به منظور احاطه بر تمام جوانب آن. دوم محدود كردن ميدان بحث براى محدود كردن مسائل و امكان ضبط آنها. مقصود از تمام اين اعمال اين است كه گوينده به موضوعى دست يابد كه بتواند در آن جولان كند و از بحث در موضوعى كه درك آن برايش مشكل است بگريزد.

در تعريف خلط مى‏گويند: جسمِ رطب (تر) سيال؛ قيد رطب به ترى عنصرى؛ يعنى شكل پذيرى اشاره دارد، و قيد سيال (مايع و روان) به ترى (خيس) حسى اشاره دارد. اين تفسير از «رطب» و «سيّال» بنابر برخى نظرات مانند قطب الدين شيرازى مى‏باشد بنا بر اين تفسير اشكال به دو خلط صفراء و سوداء كه در تعريف آن دو گفته مى‏شود دو خلط يابس وارد نمى‏باشد، زيرا اين دو خلط بالفعل رطب (شكل پذير) و سيال (مايع) مى‏باشند و بالقوه و در كيفيت يابس مى‏باشند يعنى افاده خشكى در بدن مى‏نمايند. اشكال ديگر بنا بر اين تفسير به بلغم زجاجى و جصى مى‏باشد اين دو، شكل پذير و سيال نمى‏باشند در پاسخ مى‏گوييم، مشابهت بلغم زجاجى و جصّى به شيشه مذاب و گچ مطلق نيست بلكه به لحاظ كيفيت شباهت به اين دو ماده دارند (به بيان مؤلف مفرح القلوب در رنگ شباهت دارند نه در قوام) و در عين حال رطب و سيال مى‏باشند و اگر به فرض به نهايت زجاجيت و جصّيت برسند از تعريف خلط خارج مى‏گردند و به مجاز به اين دو اطلاق خلط مى‏شود.

 در تبيين نظريه اخلاط چهارگانه، كه از مبانى فلسفى طب شمرده مى‏شود و از اهميت بسيارى در علم طب برخوردار است، بطورى كه گروهى به اين مكتب پزشكى، طب اخلاطى، اطلاق نموده ‏اند، مى‏گوييم: به يقين طبيبان و حكيمان گذشته، براى تشخيص رطوبت‏هاى موجود در بدن و تعيين اخلاط چهارگانه، دست به آزمايش و تجزيه خون نزده ‏اند، چنان كه امروزه در آزمايشگاه، مواد بسيارى از تجزيه خون بدست مى‏آيد، لذا تلاش بسيارى از علاقمندان طب سنتى به تطبيق با مبانى جديد و مواد تشكيل دهنده خون، كامل و دقيق از آب درنمى آيد، و درست اين است كه اين نوع مباحث را در مبانى خود مورد بررسى قرار داد، و انتظار نداشت كه به‏ طور دقيق با مبانى جديد قابل تطبيق باشد، به اختصار مى‏گوييم: آنچه به نظر مى‏آيد اين است كه مقوله اخلاط، مبتنى بر شالوده طب سنتى، يعنى مزاج و از نگاهى ماكروسكوپى و كلى نگر مى‏باشد و اشتراك بين ابزار و امكانات امروزى و گذشته وجود نداشته تا در نتيجه گيرى نيز اشتراك و انطباق نظر وجود داشته باشد، لذا نظريه اخلاط بيشتر مبتنى است بر تشخيص‏هاى خارجى و كلى از حالت شناسى بدن، علامت شناسى، آسيب شناسى، تشخيص‏هاى بالينى، واكنش‏هاى دارويى و غذايى و در آخر، نتيجه گيرى از شيوه درمانى بيمارى‏هاى سوء مزاج مادى (خلطى) مى‏باشد، لذا تقسيم اخلاط به چهار دسته بر اساس مؤلفه‏ هاى ياد شده بوده، و نه از راه تجزيه خون و با چشم مسلح و ميكروسكوپى، حتى اين كه شيخ الرئيس مى‏گويد: آن گاه كه خون را در ظرف آزمايش قرار دهيم، لايه رويين آن، همانند كف و آن صفراء و بخش سفيد آن بلغم و بخش لخته و ته نشين آن سوداء و بخشى آبى و بخشى خون كه از آنها جدا و متمايز مى‏باشد، اين آزمايش نيز چنان كه خود ابن سينا تصريح مى‏كند: به چشم مى‏بينيم، در واقع يك نگاه غير مسلّح است، نه تجزيه علمى خون، و مبتنى بر همان علامت شناسى مى‏باشد كه البته به‏طور مستقيم روى خون (نه به واسطه بدن) انجام مى‏گيرد.
بنا بر اين آنچه نظريه اخلاط را امروزه نيز استوار و قابل استناد مى‏دارد، گذشته از مبانى خاص خود، نتيجه بخشى آن در زمينه درمان بيمارى‏ها مى‏باشد و با توجه به علايمى كه هر خلط از خود بروز مى‏دهد و با استفاده از داروى مربوط به دفع آن خلط از بدن، و رفع علايم آن و در نهايت بهبودى بيمارى، و همين اندازه در درستى علوم تجربى و كاربردى كافى است، هر چند از لحاظ تحليل علمى و تطبيق آن بر يافته‏ هاى جديد جاى بحث و مناقشه باقى مى‏باشد.

مَبادىِ إِنْسان‏

– (اصطلاح فلسفى) مراد از مبادى انسان اخلاط اربعه است كه با حيوان مشترك است و ديگر روح، قلب، نفس و حيات است و ديگر كبد، دماغ، و … است (از رسائل صدرا ص 306).

فارابى گويد: مبادى وجود چهار بود.

ما ذا، بما ذا، كيف وجود الشي‏ء و عما ذا.

رجوع به تحصيل السعادة ص 5

مَبادى أَرْبَعَه‏

– (اصطلاح فلسفى) مبادى اربعه هم اطلاق بر عناصر اربعه ميشود و هم بر علل اربعه (ماده، صورت، فاعل و غايت) ميشود (از شفا ج 2 ص 535).

مُرَبَّعات‏

امورى كه از لحاظ عدد منطبق با عدد چهار است برشمرده ‏اند بشرح زير.

اركان اربعه آب، خاك، نار و هوا

طبايع اربعه. حرارت، برودت، رطوبت و پيوست

اخلاط اربعه. صفراء، سوداء دم و بلغم

رياح اربع. صبا، دبور و جريبا و تيما (بترتيب باد شرقى. غربى، شمالى و جنوبى).

جهات اربع. مشرق، مغرب، شمال و جنوب.

اوتاد اربعه. طالع، غارب، عاشر و رابع.

ازمان اربعه كه فصول اربعه است.

ايام اربعه عمر صبا، شباب، كهولت شيخوخة.

(رجوع 3 شود به رساله پنجم از رسائل اخوان ص 173)

قابليت انسان‏

 منظور هر نوع خلق و خويى است كه انسان استعداد پذيرش آن را دارد اخوان الصفا گويند طبيعت انسان پذيراى چهار نوع خلق و خوى است و از چهار راه ممكن است دگرگون گردد. 1- از راه مزاج و اخلاط 2- تربيت شهر و محيط زندگى 3- نشو و نما بر دين و مذهب خاص يا دين آباء و اجدادى 4- موجبات و احكام نجوم، آنان براى احكام و خواص نجومى اهميت بسيار قائل‏ اند.

اجساد را بشرح زير شمرده‏اند

طعم

رنگ

بوى سنگينى

سبكى

سكون

نرمى

زبرى

سختى

سستى

و متكون از اخلاط اربعه است كه دم، بلغم صفراء و سوداء است.

و مركب از اركان اربعه و طبايع اربعه …

اجساد باين معنى كه انسان مادى جسمانى با همين جسد دنيوى كه مركب از ماده و صورت و اخلاط اربعه بوده و در معرض تحول و تغيير و تبدل و تبديل است و متمكن در مكان و واقع در زمان بوده و او را عوارض و لواحق جسميه و بالاخره محدود بحدود است محشور در آخرت باشد نزد اكثر فلاسفه مردود است، بلكه ارواح و نفوس انسانى در ابدان ديگرى كه آنها را ابدان اخروى ناميده‏اند محشور ميشوند، و ميان ابدان دنيوى و اخروى فرقهائى گذارده‏اند از جمله:

1- تمام اجساد و ابدان در آخرت صاحب روح و حيات ميباشند در صورتى كه اجساد دنيوى بعضى ذو روح و حياتند و بعضى داراى حيات و شعور نمى‏باشند.

2- اجساد اخروى حى بالذات‏اند و ابدان و اجساد دنيوى را حيات عارض و زائد بر آنها است.

3- اجساد و اجسام اين عالم بر سبيل استعداد قابل نفوس‏اند و نفوس در آخرت فاعل بر سبيل ايجاب‏اند.

4- قوت در اين عالم مقدم بر فعل است زمانا و فعل مقدم بر قوت است ذاتا و در آخرت قوت مقدم است بر فعل ذاتا و وجودا.

5- فعل در اين عالم اشرف از قوت است از جهت آنكه غايت قوت است و در آخرت قوت اشرف از فعل است از جهت آنكه فاعل است.

6- ابدان اخروى و اجرام آنها غير متناهى‏اند بر حسب اعداد تصورات نفوس و ادراكات آنها.

7- ابدان اخروى متوسط ميان تجرد و تجسم‏اند و اكثر لوازم و عوارض ابدان دنيوى را فاقدند.

رساله عرشيه‏….

روح انسانى‏
نسفى انسان را با حيوانات در داشتن سه روح نباتى، حيوانى و نفسانى شريك مى‏داند و به شرح ويژگيهاى روح نفسانى مى‏پردازد. او روح نفسانى را مدرك و محرّك مى‏خواند و ادراك او را دو قسم مى‏شمارد: يكى ظاهرى و ديگر باطنى. وى به شيوه حكما حواس ظاهرى يعنى” سمع”،” بصر”،” شمّ”،” ذوق” و” لمس” و حواس باطنى را كه عبارتند از” حس مشترك”،” خيال”،” وهم”،” حافظه” و” متصرفه” همراه با وظايف و ارتباط آنها با يكديگر تشريح مى‏كند. به اعتقاد او امتياز انسان بر ديگر حيوانات، بهره‏مندى از روحى به نام” روح انسانى” يا نفس ناطقه است.