آناتومی و تشریح سیستم عصبی بدن انسان

فايده عصب در بدن به دو گونه مستقيم (ذاتى) و غير مستقيم (عرضى) مى‏باشد.

آناتومی سیستم عصبی :فايده مستقيم آن، فرستادن حس و حركت از مغز (يا نخاع)[1] به وسيله رشته‏ هاى عصب، به تمام اندام بدن‏[2] مى‏باشد.

فايده غير مستقيم عصب از قبيل استحكام بخشيدن به گوشت‏[3] و (در نتيجه) تقويت عمومى بدن‏[4]، و فايده غير مستقيم ديگر عصب، آگاهى دادن به بروز آسيب براى اعضاى فاقد حس بدن- مانند كبد، طحال و ريه- است زيرا اين اعضا گرچه فاقد حس مى‏باشند، ولى روى آن، كيسه ‏اى عصبى كشيده شده و توسط پرده‏اى عصبى پوشانده شده است،

لذا هرگاه ورمى در آن به وجود آيد يا به سبب وجود باد، دچار كشيدگى گردد، سنگينى ورم يا جدا سازى باد به كيسه عصبى و به بيخ آن (كه مبدأ آن مى‏باشد) منتقل مى‏گردد، در نتيجه براى آن (كيسه) از جهت سنگينى پايين آمدن (انجذاب) و از جهت باد كشيدگى عارض مى‏گردد، پس حس (به وجود ورم و باد) به او دست مى‏دهد.

مبدأ رشته ‏هاى عصبى بنا بر وجه روشن مغز مى‏باشد[5] و انتهاى پراكندگى آن پوست بدن است، زيرا با پوست، رشته ‏هاى باريكى آميخته شده كه رشته ‏هاى عصبى از اعضاى هم جوار (با پوست) در آن پراكنده مى‏باشد.

مغز به دو اعتبار، مبدأ براى اعصاب مى‏باشد

زيرا برخى از عصب‏ها به صورت مستقيم (و بدون واسطه) از مغز منشأ مى‏گيرد، و برخى ديگر از عصب‏ها توسط نخاع جارى از مغز، رشته ‏هاى عصب كه مستقيم از خود مغز مى‏آيند نيروى حس و حركت را افاده نمى‏كنند مگر به اعضايى كه در سر و صورت و احشاى درونى قرار دارند و اعضاى ديگر بدن، نيروى حس و حركت را از عصب‏هاى نخاعى دريافت مى‏كنند.

جالينوس بر عنايت بزرگى توجه داده است

كه در خصوص اعصاب دماغى نازل به سوى احشاى بدن‏[6] شده است، چرا كه آفريدگار بزرگ در صيانت از اين دسته اعصاب نهايت احتياط را به وجود آورده است كه رعايت آن در خصوص ديگر اعصاب بدن ضرورتى ندارد، زيرا اين اعصاب به سبب دورى از مبدأ (مغز) خود بايد با استحكام بيشترى مورد پشتيبانى قرار داده شوند،

بدين منظور توسط جسم محكمى كه در قوام از بافتى بين عصب و غضروف برخوردار است و به مانند جرم عصب هنگام انعطاف و پيچ خوردن‏[7] مى‏باشد، پوشانده شده‏اند[8].

اين (استحكام عصب توسط جرم مخصوص) در سه موضع عصب رسانى در بدن وجود دارد:

1. نزد حنجره؛ 2. هرگاه به بيخ دنده ها برسد؛ 3. هرگاه از محل سينه عبور كند[9].

رشته ‏هاى ديگر عصبى كه از مغز مى‏آيند (و به سوى احشا پايين نمى‏روند). آن دسته كه براى افاده حس‏[10] فرستاده مى‏شوند از مبدأ خود به سوى عضو مقصد به صورت مستقيم عبور مى‏كنند؛ زيرا راه راست از نزديك‏ترين راه‏هاى رسيدن به مقصد مى‏باشد[11] و علاوه بر آن در (مستقيم بودن عصب حسى) تأثيرى كه از مبدأ (مغز) افاضه مى‏گردد به مراتب قوى‏تر است.

دليل ديگر بر مستقيم بودن اين است كه سفتى عصب در اعصاب حسى مطلوب نمى‏باشد و اين سفتى با دور شدن از گوهر مغز به سبب پيچ و خم خوردن زياد در مسير عصب رسانى به دست مى‏آيد، (و اين پيچ و خم خوردن و پيمودن مسير طولانى براى سفت گرديدن به دليل) اين است كه دورى از شباهت به گوهر مغز در نرمى براى عصب به تدريج (نه يك باره) حاصل گردد، چنان كه (به عكس سفتى عصب) در اعصاب حركتى بسيار مطلوب است، بلكه هر قدر عصب نرم‏تر باشد، براى رساندن نيروى حسى به اعضا رساتر مى‏باشد.[12]

اما عصب‏هاى حركتى پس از عبور از مسيرهاى پر پيچ و خم به سوى عضو مقصد گسيل مى‏گردند تا با دورى از مبدأ به تدريج سفت و با استقامت گردند.

هر يك از دو دسته عصب (حسى و حركتى) به مقدار ضرورى از سفتى و نرمى توسط گوهر رويشگاه خود يارى مى‏گردند زيرا بيشترين جايى كه افاده حس مى‏نمايد از بخش قدامى مغز فرستاده مى‏گردد و بخش قدامى مغز از قوام نرم ترى برخوردار است و بيشترين جايى كه افاده حركت مى‏نمايد از بخش خلفى مغز فرستاده مى‏گردد و بخش خلفى مغز از قوام سفت ترى برخوردار است.

*****

[1] اضافه از متن شرح آملى مى‏باشد.

[2] مقصود اندامى كه به حس و حركت نياز دارند.

[3] زيرا عصب از بافت بسيار محكم كه به دشوارى پاره مى‏شود، برخوردار است، و با آميختن آن با گوشت باعث متانت در قوام آن مى‏گردد.

[4] زيرا با استحكام گوشت كه در بدن زياد مى‏باشد در واقع عموم بدن تقويت مى‏گردد.

[5] اين سخن نزد طبيبان به اصالت است، ليكن حكيمان به حسب ظهور افعال، مبدأ اعصاب را مغز مى‏دانند.

[6] احشا چنان كه پيشتر گفته شد شامل اعضاى تنفسى و گوارشى مستقر در قفسه سينه مى‏باشد.

[7] يعنى اين غلاف عصبى در عين استحكام همانند عصب انعطاف پذير مى‏باشد.

[8] اگر گفته شود براى عصب رسانى به احشا، استفاده از اعصاب نخاعى مناسب‏تر بود به دليل نزديكى نخاع به اعضاى احشايى بدن و در نتيجه تأثيرگذارى بهتر آن بر عضو و علاوه بر آن دورى مبدأ عصب، باعث سستى و در معرض آسيب قرار گرفتن آن مى‏باشد در پاسخ بايد گفت: احتياج اعضاى احشايى بدن، مانند معده به حس و انتقال سريع آن به مغز شديدتر مى‏باشد تا هرگونه آسيب، درد و تغيير مزاج را سريع به مغز منتقل نمايد.

[9] آملى مى‏گويد: اگر مى‏گفت نزد حنجره و پايين‏تر از آن كافى بود.

[10] رشته‏ هاى عصبى كه به سوى احشا فرود نمى‏آيند دو دسته مى‏باشند: 1. حسى؛ 2. حركتى.

[11] زيرا كوتاه‏ترين خط كه دو نقطه را به هم وصل مى‏كند خط راست مى‏باشد و از آن عدول نمى‏شود مگر به دليل وجود مانع چنانچه در عصب رسانى به چشم از مسير مستقيم صرف نظر شده است

[12] شباهت زياد اعصاب حسى به گوهر مغز در بافت نرم آن باعث پذيرش و عبور بهتر حس از آن مى‏گردد.

آملى در رد كليت اين نظر مى‏گويد:

اين كه نرمى جنس عصب باعث سرعت پذيرش بيشتر آن مى‏باشد در جايى درست است كه حس در تماس با محسوس و اجزاى آن باشد و اين در خصوص حس بينايى صادق نيست.( شرح آملى، ص 299)

**اهوازى در كامل الصناعه بر خلاف نظر آملى، عصب بينايى را نرم‏ترين عصب‏هاى بدن مى‏داند.( ج 1، ص 63)

مطالعه این مطلب میتواند مفید و مرتبط باشد

عصب چیست ؟

تقسيم اعضاى عصب گونه بدن‏[1]

آناتومی سیستم عصبی

و نيز مى‏گوييم: اندام عصب گونه بدن‏[2] كه حاوى چيزهاى بيگانه با بافت خويش مى‏باشند[3] پاره‏اى از آنها يك لايه‏[4] و پاره‏اى ديگر دو لايه‏[5] مى‏باشند.

اينك به (حكمت) و فوايد دو لايه آفريده شدن پاره‏اى از اين اعضا اشاره مى‏شود:

1. رعايت دقت و احتياط در استحكام بخشى به عضو تا به سبب حركت شديد محتواى آن، دچار شكاف نگردد،
2. مانند: شريان‏ها؛
3. رعايت احتياط در نگه دارى از محتواى درون عضو تا (ماده لطيف) تحليل نرود يا (ماده غليظ) بيرون ريخته نگردد، اما احتمال تحليل پذيرى به دليل نازكى آن در صورتى كه يك لايه باشد، 
4. احتمال بيرون ريخته شدن به دليل پاره شدن (و ناتوانى در مقابل حجم محتوا) و اين ماده نگه دارى شده در عضو مثل روح (هوا) 
5. خون انباشته در شريان‏ها كه نهايت احتياط در صيانت از آن و جلوگيرى از اتلاف آن ضرورى مى‏باشد، زيرا روح با تحليل و خون با پارگى و خروج، تباه مى‏گردند و در آن خطر بزرگى براى بدن مى‏باشد؛
6. هرگاه عضوى در انجام دو فعل دفع و جذب (يعنى دو فعل متضاد) ناچار به حركتى توانمند باشد براى تحقق هر يك از آن دو فعل، نياز به ابزارى جداگانه دارد، درست مانند: معده و روده ‏ها[6]؛

4. هرگاه خواسته شود هر لايه‏ اى از لايه‏ هاى عضو، اختصاص به انجام فعلى يابد

(و لايه ديگر فعلى ديگر) و آن دو فعل هر يك از مزاجى مخالف با مزاج فعل ديگر به وجود آيد، بنا بر اين جدا كردن بين آن دو فعل، اقدامى شايسته است، مانند معده كه در آن نيروى حسى (براى احساس گرسنگى) خواسته مى‏باشد،

و آن از عضوى عصب گونه ناشى مى‏شود (و عصب مزاجى سرد و خشك دارد) و براى معده، فعل گوارش نيز خواسته مى‏باشد و آن از عضوى گوشت گونه ناشى مى‏شود (و گوشت مزاجى گرم وتر دارد) لذا براى تحقق هر يك از اين دو فعل (يعنى حس و گوارش كه از دو مزاج متضاد حادث مى‏گردند) لايه ‏اى جداگانه اختصاص داده شده است،

لايه ‏اى از بافت عصبى براى نيروى حسى و لايه ‏اى از بافت گوشتى براى گوارش كه لايه درونى، عصبى تعبيه شده و لايه بيرونى، گوشتى، زيرا فعل گوارش را اين امكان هست كه با فرستادن نيرو به سوى مواد غذايى و بدون تماس نزديك با آنها انجام گردد، ولى نيروى حس كننده يعنى حس بساوايى‏[7] را اين امكان نيست كه بدون لمس شى‏ء محسوس تحقق پذيرد.

آناتومی و تشریح سیستم مغزی

****

[1] اين تقسيم درباره اعضاى دو لايه و فوايد آن مى‏باشد و شامل اعضاى مركب دو لايه، مانند: معده نيز مى‏باشد.

[2] به اين اعضا، عصب گفته نمى‏شود، بلكه در اصطلاح« عصبانى» اطلاق مى‏گردد به لحاظ شباهتى كه به اعصاب دارند، و اين تقسيم شامل عصب نمى‏باشد، زيرا عصب‏ها( به استثناى دو عصب) تو خالى نمى‏باشند و لذا حاوى چيزى نمى‏تواند باشد و روح نفسانى در حقيقت در آن نفوذ مى‏نمايد، همانند نفوذ شعاع خورشيد در آب.

[3] مانند: وريدها كه حاوى جسم بيگانه ‏اى چون خون مى‏باشند، و اعضاى عصب گونه ‏اى كه حاوى جسم شبيه به بافت خود هستند، مانند پرده ‏ها، مشمول اين تقسيم نمى‏باشند.

[4] مانند وريدها به جز وريد شريانى كه به خاطر صيانت از غذاى قلب دو لايه مى‏باشد.

[5] مانند شريان‏ها كه دو لايه مى‏باشد به جز شريان وريدى كه به خاطر آسيب نرساندن به ريه يك لايه مى‏باشد.

[6] زيرا در صورت اشتراك در يك ابزار با اثرگذارى بر فعل يكديگر باعث خنثى شدن آن مى‏گردند؛ لذا از دو لايه آفريده شد تا مثلًا معده، فعل جذب آن توسط رشته‏ هاى دراز در بافت لايه درونى، و فعل دفع توسط رشته‏ هاى عريض در بافت لايه بيرونى، انجام پذيرد.

[7] بر خلاف مثلًا حس بويايى كه تماس نزديك با مشموم ضرورت ندارد.

کتاب مختصر در علم تشریح