بومادران
نامهای دیگر
در كتب طب سنتى با نامهاى «بومادران» و «بوماران» و نوعى برنجاسف و «الف ورقه» نامبرده شده
و در اغلب مدارك آن را با برنجاسف و قيصوم يكجا نام مىبرند.
به فارسى كهن ژابيثر- ژابينر گفته مىشود.
به فرانسوىAchillee وHerbe au charpentier وAchillee mille -feuille
به انگليسىThousand weed وSoldier’s woundwort وBlood wort وYarrow وMilfoil گفته مىشود.
گياهى است از خانوادهCompositae تيره فرعىRadiae نام علمى آنAchillea millefolium L .
مترادفهاى آنAchillea lanulosa Nutt .،A .ambigua Boiss .،A .ossica C .Koch . وA .magna W .D .C . مىباشد كه از طرف گياهشناسان مختلف نامگذارى شده است.
مشخصات
گياهى از تيره مركبان داراى ساقه هاى بلند و برگهايش بسيار بريده و گلهايش خوشهاى مركب است.
ارتفاعش تا 70 سانتىمتر مىرسد. رنگ گلهايش سفيد يا صورتى و گلبرگهايش ريز و خوشبو است زهرة القنديل، علف هزار برگ.
بومادران را به اسم علمىAchillea Millefolium نوشتهاند. همه اجزا اين گياه مورد استفاده طبى دارد.
مقدار خوراك از 3 تا 5 گرم است. بومادران مضر كليه است و مصلحش انيسون مىباشد. محل رويش آن نواحى كوهستانى و جنگل گلستان است.
روايت:
در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه بو كردن قيصوم در حالت احرام اشكالى ندارد.
قيصوم را بعضى بومادران و بعضى از انواع بومادران گفته اند. برنجاسف را بعضى بومادران گفته اند و بعضى هم از خانواده آن گفته اند.
مزاج:
مزاج بومادران گرم و خشك در درجه دوم مىباشد.
————————————————————
(1)- فرهنگ معين، ج 1، ص 606.
اين گياه كه از تيره كاسنى و جزء آفتابى ها مىباشد
بصورت خودرو و در باغها و صحارى مىرويد و بيست تا هشتاد سانتيمتر ارتفاع داشته و شاخه هاى آن باريك و برگهاى آن كوچك و گلهاى آن در بعضى گونه ها زرد و در بعضى سفيد مايل به كبودى است .
شاخه هاى گلدار اين گياه داراى آلكالوئيدى بنام آكى ليئن مىباشد
قديمترين كتابى كه نام بوىمادران در آن آمده است هدايه المتعلمين است.
اخوينى در باب اختناق رحم [هيسترىHysteria ] 1* مىنويسد:
” بدين آب اندر نشيند نيز، سنبل، سليخه، بوى مادران و بابونه و اكليل الملك و مرزنگوش و ايرسا و قنطوريون اين داروها را بجوشانند و بدين آب اندر نشيند (هدايه 543).
همچنين در باب رياح الافرسه [كوزپشتى يا گوژپشتىHump -bached Hyphosis ] از آن نام برده است (هدايه 578- 577).
به طور كلى منظور از بومادران در كليه تأليفات مربوط به قرن سوم هجرى تا دوران قاجاريه نام فارسى گياهى بوده است كه به عربى آن را قيصوم و به زبان هندى آن را برنجاسف ناميده اند.
چه صاحب مخزن مىنويسد:” بومادران نام فارسى قيصوم است”
در برهان قاطع نيز آمده است” بومادران … به عربى قيصوم خوانند”
و ذيل ماده قيصوم مىنويسد:” قيصوم بر وزن محروم نوعى از برنجاسف است كه بوى مادران باشد”
صاحب تحفه در اينباره مى نويسد:” بوىمادران به هندى برنجاسف است” (تحفه 59).
هوپر ذيل نام بومادران با نام علمىAchillea santolina L اسم آن را در بازار هند برنجاسف ذكر نموده است (هوپر 80)،
دكتر پارسا نيز نام محلى اين گياه را بومادران ذكر كرده (فلور ايران- جلد 8 ص 5)
بالاخره طبق تحقيقات دكتر امين در بازار داروئى ايران همين گياه بنام بومادران عرضه مىگردد (گياهان داروئى سنتى جلد اول 45).
اين در حالى است كه برخى مؤلفين جديد به تبع از شليمر بومادران را مترادف باAchillea millefolium L دانسته اند و اين آشفتگى مربوط به يكصد سال اخير مىباشد.
لذا جا دارد بومادران مانند آنچه قرنها در جامعه سنتى به گياهى با نام علمىAchillea santolina L اطلاق گرديده و مىگردد در كتب علمى نيز از آن پيروى شود.
اما قيصوم در طب سنتى به دو گياه قيصوم ذكر يا قيصوم نرArtemisia abrotannum L و قيصوم انثى يا قيصوم ماده اطلاق شده است
بومادران از نظر طبيعت گرم و خشك است.
تركيبات شيميايى
از نظر تركيبات شيميايى گياه داراى اسانس روغنى فرّار و ماده (HCN گلوكوزيد) آكيلئين (آشيلئين) است. گلهاى بومادران داراى اسانس روغنى فرّار و مادهاى به نام آزولن است.
بومادران در امريكا مورد بررسى و تجزيه قرار گرفته و از هر گياه به ميزان 47/ 0 درصد اسانس روغنى به دست آورده اند.
اين گياه روى خرگوش آزمايش شده و نتيجه به دست آمده نشان مىدهد كه گياه تا حد ضعيفى داراى خاصيت تببر مىباشد{G .I .M .P}
خواص- كاربرد
در هندوستان، گياه بومادران به عنوان معرّق، محرّك، تونيك، مقوى و قاعده آور تجويز مىشود
معتقدند كه براى سرماخوردگى و گرفتگى مجارى تعريق و آغاز تب مفيد است.
از برگ و گل و يا ريشه آن به مثابه عامل محرّك، ضد هيسترى و قاعده آور استفاده مىشود.
سابقا در آلمان، ريشه آن براى كنترل صرع تجويز مىشده است.
دمكرده 10 گرم بومادران در 500 گرم آب جوش قاعده آور است و از گرد ريشه آن براى كنترل صرع 4- 2 گرم به طور گرد مىخورند.
دمكرده آن براى تقويت معده، به عنوان بادشكن و در موارد ترش كردن غذا نيز اثر مفيد دارد.
بومادران مدّر است
و در مورد دفع سنگ كليه نيز مفيد است.
فشار خون را كاهش مىدهد.
اگر 50 گرم گياه خشك را در يك ليتر آب ده دقيقه ريزريز بجوشانند و بر روى موضع بواسير خونى كمپرس كنند، خونريزى را بند مى آورد.
شستن زخمها و شقاق پستان با اين جوشانده التيامبخش است.
چون قابض است، خوردن دمكرده آن براى قطع ترشحات مفرط رحم و دفع اخلاط خونى و قطع اسهالهاى ساده نيز مفيد است.
دمكرده بومادران علاوه بر موارد فوق براى رفع گاستريت حاد و مزمن، بند آوردن خونروى از بينى، رفع بىخوابى، اختلالات بينايى و وجود خون در ادرار مؤثر است.
در محافل گياه درمانى امريكا از بومادران براى كاهش قند خون و همچنين در موارد بيمارى برايت استفاده مى شود.
در مناطق خاور دور از دمكرده سرشاخه هاى گلدار بومادران و برگهاى آن به عنوان قابض و ضد اسپاسم مىخورند . خوردن دمكرده آن در موارد سرماخوردگى، آرام كردن اعصاب، معالجه كوليك و قطع خونريزى تجويز مىشود و در عين حال قاعده آور است .
براى رفع سوءهاضمه:
بومادران داراى ماده اى است كه در بابونه نيز وجود دارد كه براى آرام كردن عضلات نرم نسوج مجارى هاضمه مفيد است و به گياه خاصيت ضد اسپاسم مىدهد، ولى به هرحال خاصيت آرامبخشى بومادران در حد بابونه نيست و از آن كمتر است.
از نظر كمك به رفع ناراحتى هاى زنانه:
خاصيت ضد اسپاسم بومادران نه فقط براى آرامش عضلات نرم نسوج هاضمه بلكه براى ساير عضلات نرم نظير عضلات نرم رحم نيز مفيد است و در نتيجه به بومادران خاصيت معالجه و رفع گرفتگى رحم و رفع اختلال در عادت ماهيانه مىدهد.
به عنوان مسكن و آرامبخش:
در بومادران مقدار جزيى نيز مواد شيميايى خوابآور وجود دارد، به نامThujone كه خواب آورى آن در رديف گياه شاهدانه است.
البته بايد توجه شود كه مادهThujone اگر به مقدار زياد مصرف شود سمّى است ولى مصرف بومادران به مقدار مجاز، داراى كمى از اين ماده است كه سمّى نيست.
تحقيقاتى كه در هند به عمل آمده نشان مىدهد كه بومادران براى معالجه ناراحتىهاى كبد يا هپاتيت مفيد است.
در افسانه هاى كهن يونان آمده است كه در جنگهاىTrojan ، قهرمان داستان ايلياد هومر، به نام آشيل، براى قطع خونريزى از زخمهاى سربازان از بومادران استفاده مى كرده است و له شده برگهاى گياه را در موضع خونريزى مىگذارده اند و حالا در قرن بيستم تحقيقات دانشمندان اين اثر بومادران را تاييد مىكند.
در تحقيقات جديد علمى كه در مورد اين گياه به عمل آمده، روشن شده است كه در بومادران موادى وجود دارد كه براى قطع خونريزى، كاهش درد، ورم و در نتيجه التيام زخمها و بريدگىها مؤثر است.
در عين حال براى رفع اختلالات هاضمه و تنظيم ترشحات عادت ماهيانه نيز مفيد است. همزمان با دوران آشيل، اطباى چينى نيز از بومادران براى معالجه ورم و قطع خونريزى و جلوگيرى از ترشحات مفرط و غير طبيعى عادت ماهيانه و همچنين براى التيام زخمهاى ناشى از گاز گرفتن سگ و گزيدگى مار استفاده مىكرده اند.
در مكتب طبى «آيورودا» در هند نيز حكماى هندى بومادران را براى معالجه تب تجويز مىكرده اند.
در قرن هفدهم ميلادىJohn Parkinson از اطباى معروف آن زمان معتقد بود، اگر له شده بومادران داخل بينى در حال خونريزى گذارده شود، خونريزى قطع خواهد شد
و طبيب معروف ديگرى در آن دوران به نامNicholas culpeper در يادداشتهايش مىنويسد «مرهمى كه از له شده برگهاى بومادران تهيه شود،
براى التيام زخمها و قطع خونريزىهاى شديد و رفع ورم و همچنين براى بواسير مفيد است.
مهاجران اروپايى بومادران را با خود به امريكاى شمالى وارد كردند و اين گياه مورد استقبال سرخپوستان بومى آن ديار قرار گرفت و از آن براى التيام زخمها و سوختگى پوست و در مصارف داخلى براى درمان سرماخوردگى، التهاب گلو، آرتروز، دنداندرد، رفع بىخوابى و سوءهاضمه استفاده مىكنند.
از نظر التيام زخمها:
بومادران شامل مواد شيميايى متعددى است كه معمولا براى التيام زخم مفيد است.
از جمله دو ماده شيميايىAchilleine وAchilletin كه عامل انعقاد خون را در محل بريدگى و خونريزى تحريك نموده و موجب قطع خونريزى مىشوند و مواد ديگرى چونAzulene وCamphor (كافور)،Chamazulene ،Eugenol ،Menthol ،Quercetin ،Rutin وSalicylic كه در اين گياه وجود دارند داراى خاصيت ضد ورم و رفع درد هستند و مواد ديگرى چونTannins وTerpeniolوCineol موجود در آن نيز ضدعفونى كننده مىباشند.
