گیاه تره تیزک

گياهى است علفى و به ارتفاع 20 تا 60 سانتى‏متر كه ظاهرى شبيه بعضى ازraphanus ترب‏ها دارد

ولى به خلاف آنها اگر برگهايش در بين انگشتان فشرده شود بويى نامطبوع متصاعد مى‏سازد.

برگهاى آن داراى نهنگى منقسم به چند بريدگى عميق و نامنظم است.

گلهايى درشت به رنگ سفيد مايل به زرد يا مايل به صورتى و منقوش به شبكه‏اى از خطوط ظريف به رنگ بنفش دارد.

ميوه ‏اش به طول 5/ 1 تا 3 سانتى‏متر و به عرض 3 تا 5 ميلى‏متر است ولى به خلاف ترب بند بند نيست.

______________________________
(1)- همدرد، ص 180- 214- 243- 248- 282.

(2)- اعراف: 160.

زنبور عسل نوش كافى از گلهاى آن به دست مى ‏آورد.

اسامی :

انگليسى:rocket salad

آلمانى:echte gartenrauke ,rauke

فرانسه:roquette ,eruce ,roquette vraie

ايتاليايى:ruchetta ,eruca

فارسى: منداب.
عربى: جرجير.
جرجير اسم عربى است و به يونانى: اوويمن

و به سريانى: كركيرا

و به فارسى كيكير و ككج و كهزك و كهزل

و به هندى ترمرا نامند و بعضى از عدم تحقيق فارسى آن را تره تيزك نوشته‏ اند حال آنكه اين اسم حرف است كازرونى آن را بقله عايشه و در تبريز گندواره گويند و آن صحرايى و بستانى مى‏ باشد.

بستانى سه نوع مى‏ باشد

و نوعى كه بى ساق و برگ و گل آن سرخ ارغوانى و رنگ تخم آن مايل به سرخى و تندى كم اين را رشاد و به فارسى تره تيزك شاهى نامند

و نوعى كه برگ و تخم آن كوچكتر از حب الرشاد و مراد از مطلق آن همين است و نوعى كه شبيه به ترب و ساق دار كه در مازندران شاه تره و كورتره و در تنكابن خاص تره نامند و تخم آن سفيد و حرف بابلى عبارت از آن مى ‏باشد.

صاحب تحفه و قرابادين كبير در ابتدا فارسى آن را تره تيزك نوشته ‏اند،

مزاج:

گرم و خشك در دوم و گيلانى نوشته كه اين دوا با وجود حرارت و يبوست خود داراى رطوبت هم است‏

شاهى يا تره تيزك:

به انگليسى: ليپدوم ساتيوم گياه يك ساله‏ اى است از خانواده چليپائيان كه خام آن به مصرف تغذيه مى‏ رسد در نواحى سرد و معتدل و مرطوب روئيده و در مناطق گرم قبل از اينكه برگها به خوبى رويش كند ايجاد بذر مى‏نمايد.

برگهايش كشيده و زبر و سبز و داراى دمبرگ درازى است، بذرش قرمز كمرنگ و

كشيده و تكثير شاهى با بذر است و هر 3- 4 روز يك مرتبه به آب احتياج دارد.

در آن مقدار نسبتا زيادى هيدراتهاى كربن و مواد سفيده‏اى و كلسيم 87/ 8 پطاسيم، آهن، مس، روى، يد، ارسنيك، فسفر، سديم، منيزيم و منگنز و گوگرد و ويتامين آ به مقدار كم و ب و ث نسبتا زياد و گلوكزيدى به نام تروپولوزيد يافته ‏اند.

تخم تره تيزك به نام‏cress ناميده شده است و تيره آن راcrucifevae كه از آن يك نوع روغن به دست مى‏آيد.[1]

حرف: اسم نبطى حب الرشاد است و به سريانى مقلياثا و به عربى ثغا و به فارسى تخم سپندان و اسفند سفيد و تخم تره تيزك و شب‏خيزك و به يونانى قردامن و قرداما و به رومى قردماوس و به هندى هالون نامند.

حرف از جنس تراتيزك است و برى و بستانى مى ‏باشد

آنچه تخم آن كوچك است آن را حرف نامند و در خوردنيهاى گرم بيشتر استعمال مى ‏نمايند و آنچه سفيد و مدور است آن را خردل گويند و بيشتر در ماليدنيها بكار مى ‏رود و آنچه طويل شبيه به تخم شاهسفرم است آن را حب الرشاد گويند.

مزاج آن گرم و خشك است

مدر بول

و مقوى ذهن و مخرج مواد فاسد از بدن،

مفتح سدد

دافع سيلان چرك معده و روده

اشتهاآور است

و خوراك پنج درم تخم آن نافع برص و بايد كه با سركه بر موضع برص ماليده شود

ضماد آن زخمها را پاك گرداند

و خوراكش نافع سوختگى از آتش و سستى اعضاى بدن است

شستن سر با آن مقوى مو مى ‏باشد

خوراكش نافع تنگى نفس است

و اخراج مواد فاسد از ريه كند

رشاد كرم شكم را دفع كند

و شرب و حمولش حيض را جارى گرداند و جنين را از بين مى‏برد

بريان آن شكم را بند آورد

آن محرك شهوت جماع است

و با تخم مرغ نيم برشته چاق كننده است و سينه را

______________________________
(1)-r .p دستور بريتانى، ص 1075.

صاف كند.

دود آن حشرات را مى‏ گريزاند

و بواسير را نفع مى ‏بخشد مقدار خوراكش از سه تا چهار درهم است

براى معده گرم مضر است و مصلحش كاسنى و سركه است

مضر سينه و كليه است و مصلحش مغز خيار است.[2]

رشاد: بكسر اول جرجير يا حرف است و بعضى گويند صحيح آن است كه آن خردل است.[3]

حب الرشاد: 1- تخم تره تيزك 2- تخم شاهى آبى 3- تخم خردل.[4]

رشاد: تره تيزك، رشادبرى: گونه‏اى تره تيزك‏

خودروست و در كنار جويها و رودخانه ‏ها رويد، كك كوج، جرجيربرى رشاد جبلى: 1- علف ماه 2- تره تيزك بيابانى.[5]

حب الرشاد: حرف است.[6]

رشاد: حرف بستانى است.[7]

جرجير را در ايران ابهقان از خانواده‏cruciferou مى‏باشد. در اثر طبى مثل اثر خردل مى‏باشد.

اطباى مسلمين گفته‏اند كه عصاره آن را اگر داخل انار ترش كنند آن را شيرين كند.[8]

جرجير: بيابانى و باغى دارد، بيابانى را حرشاد و ايهقان گويند و بستانى را در عربى‏ بقله عايشه و در فارسى كهزك مى ‏نامند.

جرجير صحرايى دو نوع است. يك نوع ساق آن سبز و برگش مثل برگ ترب اما كوچكتر و پهن و زبر است، گل آن زرد و تند مزه مى‏باشد و اين سبزى را در خورشت مصرف مى‏كنند.

نوع دوم تنه ندارد و برگ آن نرم، كم حدت و گل آن سرخ مى‏باشد.

[1] -r .p دستور بريتانى، ص 1075.

[2] – محيط اعظم، ج 2، ص 138؛ قرابادين كبير، ص 175؛ تحفه حكيم، ص 84.

[3] – محيط اعظم، ج 2، ص 59.

[4] – فرهنگ معين، ج 4، بخش لغات خارجى، ص 80.

[5] – فرهنگ معين، ج 2، ص 1656.

[6] – محيط اعظم، ج 2، ص 120.

[7] – تحفه حكيم، ص 126.

[8] – فارماكوگرافيا، ج 1، ص 130.

تركيبات شيميايى:

دانه منداب داراى 30% مواد پروتئينى و معادل همين مقدار مواد چرب است

از دانه آن روغنى استخراج مى‏ شود كه در حرارت 31 درجه ذوب مى‏گردد

ولى در گرماى كمتر از آن به صورت توده ‏اى سفيد رنگ با ظاهر متبلور است.

تره تيزك داراى گلوكزيد مهمى به نام تروپئولوزيدtropeoloside است اين ماده بر اثر تجربه سنه ول بنزيليك‏senevol benzylique به وجود مى ‏آورد.

خواص:

قسمت‏هاى مختلف گياه اثر ضد اسكوربوت، مدر و نيرودهنده دارد

قدما براى آن اثر مقوى قوه باه قائل بوده ‏اند و حتى عقيده داشتند كه اين اثر در آن غير قابل ترديد است.

داراى اثر مقوى معده و رفع خستگى عمومى و آب آوردن انساج مى‏باشد

دانه‏ اش اثر قرمز كننده پوست بدن دارد و مى‏توان به جاى خردل در موارد ضرورى از آن استفاده به عمل آورد

دم كرده 15 در هزار آن قى‏ آور است

اعضاى هوايى گياه به حالت خام به تنهايى يا مخلوط در سبزى سالاد مصرف مى‏شود.
پرورش اين گياه به علت اثر مقوى باه كه براى آن قائل بودند در محوطه مراكز مذهبى ممنوع بوده است‏

در استعمال خارج لوسيون آن كه مخلوط با گياهانى با اثر مشابه تهيه مى‏شود اثر تقويت موى سر ظاهر مى‏ كند.

جرجير مقوى و ملطف جگر، طحال و مدر بول و شكننده سنگ

مولد منى و محرك جماع و محلل بادها و هاضم غذا و ملين شكم است

و چون در بيخ درخت انار ترش آب آن را بريزند ميوه انار شيرين خواهد شد

خوردن جرجير نافع بوى بد زير بغل و طلاى آب و تخم آن با عسل لك‏وپيس را از بين مى ‏برد

خوراك نيم مثقال تخم آن با آب گرم سكنجبين قى بلغم آورد

و آن مدر بول و شير است

و چون تخم آن را كوبيده و بر زردى تخم مرغ نيم برشته پاشيده بخورند و اين عمل را تكرار كنند محرك شهوت جماع و چاق‏ كننده بدن است

و گويند چون نخود خشك را با آب آن پرورده بخورند در توليد منى بى نظير است

آن مورث تاريكى چشم و سنگينى سر و موجب ديدن خوابهاى بد است و مصلحش كاهو و كاسنى و خصوصا براى گرم مزاج مضر مثانه و مصلحش كتيرا است.

شاهى اشتهاآور و مقوى و مدر و ملين و تصفيه كننده خون است

و لذا در كم خونيهاى لنفاوى، برونشيت، سل، اگزوما، اختلال غدد، خستگى دختران به بلوغ نرسيده كم خون،

سنگ مثانه و كليه، اختلالات مجارى ادرار بيماريهاى پوستى و گال و بخصوص بيماران مبتلا به مرض قند و سيگاريها و كسانى كه تورم لثه دارند مفيد است.

جرجير، تره تيزك آبى: در سوم گرم در اول خشك و رطوبتى هم در اول دارد

بادزا و ملين است كمك هضم غذاست. بيابانى آن و بخصوص تخم آن شهوت ‏انگيز است و آلت را برخيزاند.[1]

شاهى آبى هم اشتهاآور است،

هم مقوى، هم تصفيه كننده كليه و پاك كننده كبد و در بسيارى بيماريها مانند تنبلى كليه‏ ها و كبد و معده مفيد است

اگر موى سر را با آب بولاغ اوتى آغشته كرده و كمى مالش دهند از ريزش موى تا حدى جلوگيرى به عمل مى ‏آورد

ضماد آنها التيام زخمهاى مزمن را تسريع مى‏ كند و جويدنش لثه‏ ها را قوت مى ‏بخشد هر صد گرمش 22 كالرى حرارت ايجاد مى ‏نمايد.

تره ‏تيزك اثر ضد اسكوربوت قوى دارد

به حالت خام در سالاد و يا با اغذيه به صورت سبزى خوردن مصرف مى‏شود

به عنوان اشتهاآور مدر و تصفيه كننده خون بكار مى‏رود

از شيره گياه و يا خيسانده آن در شراب به عنوان مدر در آب آوردن‏hydropysie خيز عمومى بدن و غيره استفاده به عمل آمده و نتيجه مفيد حاصل شده است

مصرف دانه آن به عنوان مقوى معده خلط آور و قاعده ‏آور توصيه شده است.

از دانه آن در بعضى كشورها مانند حبشه نوعى روغن استخراج مى‏شود

طبق بررسى‏هاى جديد چون مصرف تره تيزك برقرارى جريان خون را در شرائين قلب به علت اثر باز كننده مجارى عروق‏vaso dilat كه دارد همواره تامين مى‏نمايد

مصرف آن در آنژين صدرى مفيد تشخيص داده شده است

اثر ضد اسكوربوت و نيرو دهنده ذكر شده است مصرف آن در بعضى نواحى روسيه براى رفع تب نوبه معمول است دانه ‏اش در فرمول بعضى از گردهاى حشره كش وارد مى‏شود.[2]

هاضم، بادشكن، مولد منى، رنگ بدن را روشن مى ‏كند

مدر بول و حيض جلا مى ‏دهد.

براى تقويت باه تخم جرجير را با كمى نمك سائيده همراه با تخم مرغ نيم برشته مى‏ خورند و براى لكه‏ هاى سياه و برص جرجير را طلا مى ‏كنند.

طلاى روغنش دافع خارش بدن است و در هند عوض روغن خوراكى استعمال‏ مى ‏شود.[3]

خارش سر و اطلاعات درباره آن ( این مطلب برایتان جالب خواهد بود)